Η μελέτη της διαθήκης του Μανώλη Τορνά ,κυβερνήτη της Νήσου Ανάφης το 1520, αποτελεί επιστημονική εργασία του κ. Νικόλα Βερνίκου καθηγητή του Πανεπιστημίου Αιγαίου.

Ο κ. Βερνίκος είναι Καθηγητής ανθρώπινης οικολογίας στο τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αγαίου. Έχει διδάξει στα πανεπιστήμια Παρίσι 8 (Vincennes), στο Δημοκρίτειο Θράκης, Schiller College και Freie Universitaet του Βερολίνου. Ως διεθνής δημόσιος υπάλληλος έχει υπηρετήσει στην Unesco. Είναι διαβίου μέλος της American Anthropological Association (AAA).

Ο κ. Βερνίκος παραχώρησε την μελέτη που ακολουθεί  στον Σύνδεσμο των Απανταχού Αναφαίων στις 08.10.2016 με σκοπό την δημοσίευση στο sindesmosanafis.gr προς μελέτη κάθε ενδιαφερόμενου. Τυχών πνευματικά δικαιώματα ανήκουν στον κ. Βερνίκο.

Από το sindesmosanafis.gr απαγορεύουμε κάθε αντιγραφή και αναδημοσίευση και επιτρέπουμε μόνο την ανακατεύθυνση προς τον ιστότοπο μας.

Η διαχείριση του sindesmosanafis.gr  

Η διαθήκη του κυβερνήτη της Ανάφης

Μανώλη Τορνά

1510-1520

Busta 32, carta no. 7, testamento di Manoli Torna

Venezia Fondazione Querini Stampalia,

Νικόλας Βερνίκος

ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου

Αθήνα 2016

▬▬▬▬▬▬▬▬▬

Έτος 1520

Εγράφη εις την νήσον Αναφην αφκ΄(1520) Δικευβρίου ιζ’ (17).

Δημοσιεύουμε για πρώτη φορά τη διαθήκη του κυβερνήτη (γουβερναδό-ρου) της νήσου Ανάφης, Μανώλη Τορνά, από το πρωτότυπο χειρόγραφο που φυλάσεται στον ίδρυμα Fondazione Querini Stampalia της Βενετίας- εις την Busta 32, carta no. 7, testamente (in greco).

Η ανάγνωση έγινε από τις ψηφιακές φωτογραφίες οι οποίες μας δόθη-καν από το ίδρυμα το 2005.

Η γραφή είναι αρκετά ευδιάκριτη, το χειρόγραφο έχει μόνο δύο μικρές τρύπες και τέσσερες μελανιές, ενώ λίγες είναι οι δυσνόητες λέξεις που συναντήσαμε.

Ιδιαίτερα άξια προσοχής είναι η ποιότητα των ελληνικών που χρησιμοποι-ούσαν το 1520 στο μικρό αυτό νησί των Κυκλάδων και το γεγονός ότι όλα δεί-χνουν πως πολλοί από τους διοικούντες άρχοντες του νησιού ήταν ορθόδο-ξοι και οι παπάδες, ιερείς, είχαν καθοριστικό ρολο σε νησιά υπό βενετική κυ-ριαρχία. Τo κείμενο του Τορνά, όπως και πολλά νοταριακά κείμενα της Κρή-της, του Αιγαίου και των Ιονίων των αρχών του 16^ου αιώνα, τεκμηριώνουν, το-σο το χρονικό βάθος της σημερινης καθομιλουμένης ελληνικής μεσα από τις «ντοπιολαλιές», όσο και τη διαχρονική συνέχεια τοπωνυμίων και πολλών οικ-ογενειακών επιθέτων. Κίνησε το ενδιαφέρον μας και το γεγονός ότι παρεμ-φερή γραφή (και ανορθογραφία) με εκείνη της διαθήκης του κυβερνήτη της Αναφης, έχουν χειρόγραφα νοταρίων του Χάνδακα και της Επτανήσου, αλλά και τα ελληνικά χειρόγραφα του 1450 που σώζονται στην British Library.^[1]

Με τη δημοσίευση του κειμένου του Τορνά και των στοιχείων από την Αστυπάλαια, που περιλάβαμε στο επίμετρο, ελπίζουμε να ενισχύσουμε τις προσπάθειες αναθεώρησης του «ιστορικού παραδείγματος» με το οποίο ερ-μηνεύεται, μέχρι σήμερα, η ιστορική και κοινωνική ιστορία του νησιωτικού ελ-ληνισμού της περιόδου 1204-1665, λαμβάνοντας υπ’ όψη τη συστηματική χρήση μιας διαχρονικής ελληνικής και το πολιτισμικό υπόβαθρο που διαφαί-νεται στα κείμενα του 1510-20˙ έναν καθημερινό πολιτισμό ο οποίος, μεχρι τους τουρκικούς εξανδραποδισμούς, δεν φαινεται να είχε διαταράχθει από τους Φράγκους (ιταλο-βενετικής συχνά καταγωγής).

ΔΙΑΘΗΚΗ ΤΟΥ ΜΑΝΩΛΗ ΤΟΡΝΑ ΚΥΒΕΡΝΗΤΟΥ ΤΗΣ ΑΝΑΦΗΣ

(προτότυπο. ακολουθεί ορθογραφημένη απόδοση)

17 Δεκεμβρίου 1520

|¹ +Η(σ τ)ο ωνομάν τοῦ πρc^[2] και τοῦ^[3] υοῦ και του αγηοῦ πνε^[4]. και τησ υπεραγηασ. αληθοῦσ υπερευλογη-

|²μενησ ενδοξοῦ δεσπηνησ ημόν θκοῦ^[5]. καὶ αηπαρθενοῦ μαρηασ. και παντόν τον αγηόν

|³ φανερον εστην τησ. πασην. ανθροπησ. θεορήν και ακοῦην. την παρούσα δηαταξην ποσ εγο [ο] μανο-

|⁴λη τορνάσ και κατά το παρόν. γοῦβερναδορόσ νησοῦ αναφήσ^[6]. Φοβηθης. τον τοῦ θανατοῦ μηστη-

|⁵ρηόν. μηποc και εφνηδηόc: επελθη επε με η φοβερα ορα τοῦ θανατοῦ. οῦ. ουδησ τον [--στ]νητησ δηνα-

|⁶τε φηγην. εφανη [μήν] καλον. ηνα δηαταχθο την ψύχην. σήν το σοματη. Καί τησ έμήσ. ευρησκομενήσ

|⁷ οληγης πραγμασήν πόc και πού αποκαταντήσο, και πηδη σοον εχο το νοῦν ηγηόc εν τω σομα. Αφηνο

|⁸ τησ χρηστηανης συχορησήν.επητα προτόν και αρχήν. αφηνο δηα την ψυχήν μού. η(σ τ)ην αναφην^[7] τρηα

|⁹ σερανταρηα το εν τησ πανάγήας. και το αλον τοῦ μεγαλοῦ γεωργήοῦ. και το υστερον τοῦ μεγάλου νικολάοῦ.

|¹⁰ ακόμη αφήνο και αλόν ετερõν τοῦ αγήοῦ μαρκοῦ να το λοῦτοῦργηση ο πα|πα| Ιω(άννης). αφηνο και η(σ τ)ην αστοπαληα

|¹¹ δηο σαρανταρήα. το εν της παναγήας. και το ετερόν του αγηοῦ γεωργηοῦ. Ακομη από τα σπητια οποῦ εχο

|¹² στην ροδόν. να ποῦληθοῦσην֗ και να παρουν η επιτροπη μου η κατοθέν γεγραμενη τα σταμενα η(σ τ)α χε-

|¹³ ρηα τοσ και να παρουν. και από τού κηρ μηχάλη συργέντην. από [τήν]λήν τόν δοῦκάτα. έντεκά . και από τον

|¹⁴ κήρ κο(στ)αντή ροδητζήον τõν γαβρόν του. ξη(στ)η δοῦκατα εντεκα κ(αι) μήσ[ο]. και από την φοῦντανενάν δουκα-

|¹⁵ τα πεντε οc καθός φενετε με τησ] πολητζεσ^[8] (σ τ)ον τες οπηές η(σ τ)ασ χηρα(σ τ)οῦ ο συντεκνος μοῦ . ο κηρ σταμα-

|¹⁶ τησ. Και κατεχη το και ο πεθεροσ μοῦ. Και ο κηρ <ι>ακοβος ξηστης. ακομη εχη ο ανοθεν κηρ <ι>ακοβος η(σ τ)α χερηα

|¹⁷ τοῦ διμητα πηχες σι΄^(210). Και ησ σε δηο ταξηδηα οποῦ τοῦσ επεστηλα προβατα κεφαληα: ρξ^΄(160). καὶ πουλη-]

|¹⁸ [σ]άν τα καλά. Και απαυτα όλα τα ανοθέν εστηλασην [---- ]περ πην[καίς]κανες διο καὶ μηση εκοστηζεν δοῦ-

|¹⁹ κατά επτα και ασπρα^[9] ηκοση και αλα ολητα τήποτης οποῦ μοῦ εστηλασην. τα οπηα ενε γεγραμενα ησε γρα-

|²⁰ φες οπού ενε η(σ τ)α χερηα μου. Και οτη ομολογηση η(σ τ)ον ορκόν τοῦ. και απαυτα όλα τα ανοθεν σταμένα֗ και πρα-

|²¹ ματά να γενοῦν τεσερα μερδικα το ένα ο δηα την ψυχήν μοῦ την αμαρτολήν. να το δοσού η επιτροπη μού

|²² ησε χηρέσ και ης αρφανα. και ησ πτοχα. και ης φηλακηασμενα. Και το αλον μερδικον η αδελφη μοῦ

|²³ η μπελά ο δηα να με μνήμονεύγη. Και το αλόν μερδικόν η μητερα μοῦ. και ο πατερας μοῦ αμαδην με τον

|²⁴ αδελφόν μου τόν μηχαλήν. Και το αλόν μερδικόν ο αδελφος μου ο κήρ ηοανης. και α{-} από την περιλογην

|²⁵ και κατζηβελα. ηγοῦν μασαρήαν του σπητηοῦ μοῦ απον εχο η(σ τ)ην ροδόν. η(σ τ)α χερια τοῦ συντεκνοῦ μοῦ του

|²⁶ σταματη. να δοθουν της γυνεκάσ μοῦ. και της θηγατερασ μοῦ. Και ασ δοσουν και του συντεκνου μοῦ δια

|²⁷ ψυχήν μοῦ δουκατα. ε.΄ ηγούν πεντε. Και ητη σταμενα με χρεωστουν η(σ τ)ην αστροπαλιαις ֗ αφηνο τα δια την ψυχην˙

|²⁸ ακομη αφηνο και την μπελαν την αδελφή μοῦ. από τα σταμενα οποῦ μου ευρησκουντεν η(σ τ)ην αναφην. ετερα

|²⁹ δουκατα. ι΄. ηγούν δέκα. ο δηα να με μνημονευγη. Και από τα ρουχα της φορεσιασ μου αφηνο τον αδελφον

|³⁰ μου τον κήρ γεοργήν το καλητερόν μοῦ ρούχον. Και τον κηρ ιω(αννην) ρούχόν ένα. και ένα ζηπούνην. Και τον μη-

|³¹ χαλην ρουχόν ένα. Και ένα ζηπούνήν, Και του μανηατη σαγηόν ᾱ και ζηπούνην ᾱ και τα αλα να τα φορε-

|³² σετε ησε πτοχα ο δια την ψυχην μοῦ ֗ ακομη εχο και δημητα πηχεσ τετρακοσιεσ και ασ παρη η μπελα πη-

|³³ χεσ ρ΄. ηγουν εκατο δια τα αρφανα της. Και τα αλα μου αδελφια ασ μηραστουν πηχεσ ρ΄. Καί τεσ ετερεσ

|³⁴ δηακοσηέσ ασ τεσ κοψοῦν και ας έντησοῦν πτοχά. και χηρασ και αρφανα ο δια τῆν ψυχην μοῦ. Και αποτη με-

|³⁵ χροστουσην η αφηοτεσ τα οπηα ενε η(σ τ)α καδερνα μοῦ τοσον από χρεοσ οσάν πο δεκατησ σ΄ και τελοσ εο(σ τ)η

|³⁶ σημερον ποῦ ηνε αφι^΄(1510) κτοβρηου κστ΄⁽²⁶⁾ όλα αφηνο τα ο δια την ψηχην μου ακομη από τησ [πενεσ*]

|³⁷ [και ζημηεσ] εχο καμομενεσ απότησ την επακτοσα τοσον από σταμενα. και οσαν από προβατα και

|³⁸ από αλα τηποτεσ. Θελο από πραματα πορπατοῦμενα οποῦ μοῦ ευρισκόντε ης την αναφην οσαν

|³⁹ και από πακτοσ ֗ οπου την εχο πακτομενην και πλερομενην ֗ οπου την σημερον εοσ τουσ  αφιδ΄⁽¹⁵¹⁴⁾

|⁴⁰ η(σ τ)ην η(στ)ερην τοῦ φρεβαρηοῦ μηνόσ καὶ πλερομενή η(σ τ)οῦσ αφιε^΄(1515) η(σ τ)ην. ᾱ. τοῦ μαρτηοῦ μηνος

|⁴¹ θελο. ολα τα ανοθέν. πενες*^[10]. ζημηες. να πλεροθοῦν σε κηνοῦσ . οποῦ τα επηρα . πασα γησ η(σ τ)ον

|⁴² ορκον τοῦ με οτη ομολογηση. καὶ οσ καθος. φενετε η αληθηα. Καὶ τα αλα όλα να τα παραλαβή. Η γη-

|⁴³ νεκα μοῦ καὶ η θηγατερα μοῦ. ακομη εχο η(σ τ)α χερηα μοῦ κοῦπές. β΄. κοῦταληα. στ΄. και πηροῦνηα [στ΄]

|⁴⁴ να δοθοῦν καὶ αυτά τησ γηνεκασ μοῦ. ακομη από ητη πραγματα εχο (στ)εκοῦμενα η(σ τα)ην αναφην

|⁴⁵ αφηνο της ανηψηας μοῦ τησ σοφηασ. τα ημησα καὶ δοῦκατα ι΄. ηγοῦν δοῦκατα δεκα. καὶ τα αλα ε-

|⁴⁶ τερα εμησα να εχη. η γηνεκα μοῦ με την κορη μοῦ. καὶ από όλα τα ανοθεν. πραγματα. να ευγα-

|⁴⁷ λοῦν ο δηα την ψυχη μοῦ. τοῦ Ιω(αννη) γιανητζην μοῦζοῦρκõν. Ε΄. ηγοῦν πεντε η(σ τ)ον δραπαν[νον] ακομ[η]

|⁴⁸ από τα πραγματα οποῦ εχο αγορασμενα από τη ευδοκηᾱν τοῦ μαζαρηολα [α]φηνο τα ο δηα

|⁴⁹ την ψυχῆν μοῦ την κοπελα μοῦ την καλην. Και (στ)αμενα υπρ. ρ΄. ηγοῦν υπερπυρα εκατο και προβατα κε-

|⁵⁰ φαληα .λβ΄. και βοδηα ζευγαρην ᾱ. να ταγορασετε. και πευχην. ᾱ. Και παπλομαν ᾱ. και σεν-

|⁵¹ τονηα ζευγαρην ᾱ. και (στ)ρομαν ᾱ. και μαξελαρηα β΄. ακομη ευρησκουντε μοῦ η(σ τ)α χερηα μοῦ

|⁵² δοῦκατα δηακοσηα. ηγουν δοῦκατα δηακοσηα. ταφηνο τα. τα εκατο της γηνεκας μοῦ καὶ τησ κ[ορης]

|⁵³ μοῦ. καὶ . ητη αλα και α μοῦ ευρησκοῦντε. και η(σ τ)ην σαντορηνην να με μνημονεβοῦσην. και τα αλα

|⁵⁴ ετερα (στ)αμενα. αφηνο τοῦ γεοργη βολτή ο δια τη σκλαβηαν τοῦ. δοῦκατα. ι΄. Και τον μπορταληον

|⁵⁵ μπαγηκα δια την {σ}κλαβηαν τοῦ. ηοῦ τοῦ. δοῦκατὰ. ι΄. καὶ τοῦ γοῦληνοῦ μοραγητη δοῦκατα. ι΄. καὶ την

|⁵⁶ ανητζαν τοῦ τορνα δοῦκὰτὰ. ι΄. και την ανητζαν τοῦ μαρηνοῦ αμοργηνοῦ δοῦκατα δ΄. τον

|⁵⁷ πεδιόν τοῦ τηροκομηοῦ δοῦκατα β΄. και την κερα μαργαρητα δοῦκατον.ᾱ. την χρη[--]χουδενα

|⁵⁸ δοῦκατα. β’. την αξαδελφη μοῦ κερα φλοῦρõ[-]ω την χηρα δοῦκατον.ᾱ. την αν [τρ ]κοτεναν δοῦκα-

|⁵⁹ τον ᾱ. η φτεροῦγενα δοῦκατα β΄. η θηγατερα τησ τησ ερηνησ δοῦκατα γ΄.την ευγενοῦν τοῦ

|⁶⁰ αλαμανου δοῦκατα. β΄. η μαροῦλα δοῦκατον α΄. από τη (στ)αμενα γραφο να δοθοῦν

|⁶¹ ο δια την ψυχην μοῦ. αν ησόσ, και δεν ευτασοῦση αυτά οποῦ εχο (στ)ας χηρας θελο ωτη να δοθοῦν

|⁶² από πραματα πορπατοῦμενα. οπου εχο η(σ τ)ην [α]ναφην και από τη σηντραδες μοῦ εχο να

|⁶³ περιλαβο το αλογο μοῦ, να το παρη από τήσ τρη μοῦ αδελφοῦσ αποῦ δεν εχή αλογον. ασ παρη ο

|⁶⁴ γεοργηc αδελφοσ μοῦ την κοῦρτελαν^[11] μοῦ, και το ταργοῦνη μοῦ, ακομη εχο ετερα ταργοῦνηα

|⁶⁵ τεσερα και ροδελέσ^[12]. β΄. Και ασ ηπαρη πασα μου αδελφοσ τη μια . εχο και ένα σπαθη και ετε-

|⁶⁶ ρήν κοῦρτελα μιαν και επαρετε τα καί αυτά την μπαλεστραν^[13] μοῦ. ασ (σ)την επαρη ανηψηοσ

|⁶⁷ ο γεοργησ ο μανηασ. της καμνο επητροπ[ου]σ μοῦ ηδη ους και καθολικους τοῖσ τεσερησ

|⁶⁸ αδελφουσ μοῦ

 

1^ο φύλλο της διαθήκης,  πάνω μέρος σελίδας

1^ο φύλλο της διαθήκης, κάτω μέρος σελίδας

2^ο φύλλο

|⁰¹ και τον ανηψήον μας. Και τον \πα/πά κηρ Γεόργην τον γεροσολημητην. Καὶ ετοῦτη ε(στ)ην η προτη

|⁰² μου και η ηστερη μοῦ διαθηκη. οῦχη ετερα καὶ ητησ γ<υ>ρεψή .να την αντηοθή τήν μπαροῦ-

|⁰³ σαν μοῦ διαταξήν Και γραφήν η να την τζακησή η να τῆν κοῦντραδηρή από ητη γραφο ανο-

|⁰⁴ θέν˙ να δοθοῦν δια την ψυχῆν μοῦ˙ και η(σ τ)ους εδικοῦς μοῦ ητη εδικός ητη ξενός να εχη τον

|⁰⁵ αφορεσμόν τοῦ ενὸς καὶ θ<εο>ῦ       και τον τι΄⁽³¹⁰⁾ και η΄^[14] θεοφορὸν πατερὸν. καὶ

|⁰⁶ να εχη αναθεμάν και καταθέμάν. και να εχη και την τρομαραν τοῦ καην^[15] καὶ να κρηνετε η

|⁰⁷ ψύχη τοῦ μετα τον (στ)ρον σαντα τὸν κν^[16]. καὶ να εχη καὶ την καταρα μοῦ του αμαρτολοῦ. ακομη ε-

|⁰⁸ χο από τõν Ιω(άννη) ζõν[μαν] από την ροδõν μαρτζελουσ. κ΄. καὶ ένα ροδητηκον, και σεραφηα. γ΄ ▬

|⁰⁹ οποῦ γηνοῦντε. ομοῦ μαρτζελη βενετηκή. πενηντα και α’ ροδητηκοσ καὶ α

|¹⁰ με ος καθός φενετε η(στ)ο καδερνο μού ηντζερκα [-πρ΄]: κδ΄ καὶ καμετε τον λογαρηασμον καὶ

|¹¹ δοτε τοῦ τα περηπληα. το σανταλη μοῦ αφηνο το: ο δια  την ψυχην μου. του γουληαρμου με τοῦ-

|¹² το να ενε κρατημενõς να τέντερη τές δουληες μοῦ˙εος να πλεροσουν η χρονη οπου εχο πλερο-

|¹³ μενην την Αναφη. εγραφη <δ>ηκηαν μοῦ χηρη. κατεμπροστεν τον αξηοπηστον μαρτηρον τον

|¹⁴ κατοθεν γεγραμενον κηρ αλεξηού ιερέος γηανηζη. [και] κηρ γεοργηου ιερεος γεροσολη-

|¹⁵ μητη και κηρ ιερεος ιω(αννου) τοῦ σηρήγοῦ και κὴρ νηκολα τορνας ο αδελφός μου και κηρ νηκολας

|¹⁶ ιεροσολημητησ. καὶ κήρ αλεξηοῦ γηανητζη [---]. και κὴρ αλεξιοῦ μπαρμπαρήγου. καὶ καλοῦ χα-

|¹⁷ λαρη και καλου της μπελακαράσ .καὶ ολονον τον αναφηοτον αντρόν τέ κε γηνεκόσ και η α-

|¹⁸ ναγηνοσκόντες. εῦχε(στ)ε καὶ ημὴν δια τὸν  κν΄^[17]. αφι΄⁽¹⁵¹⁰⁾ μηνὴ  οκτοβρὴόc κστ΄. η(σ τ)ην α{να}-

|¹⁹ φην εγο μανολη τõρνας. Κατά το παρõν γõυβερναρδοροc νησοῦ αναφης. εγραψα καὶ ηπέ-

|²⁰ γραψα την παροῦσαν διάταξην και στερεονο και βεβεονο τα ανοθεν γεγραμεν{α}. εγο \πα/πα

|^{21 #}Ιω(ννης) σκρήτον. Ηβγαλα τῆν γραφῆν καὶ εκομπηαρησα την απο. το δη(στ)αμεν τον. τα οτεντηκὸν

|²² ένμπροστέν του κηρ αντονη σηγαλά τοῦ σηγοῦρα και η(σ τ)ον καραβοκηρην τὸν κηρ γεοργη ροῦχα

|²³ καὶ κὴρ νηκολα ροῦχα και  τζοὰνη σελβεστρόν βεργαρα χχ

|²⁴ ακομή καὶ εμης η τεσερῆς αδέλφη τοῦ μακαρητοῦ τοῦ αδελφοῦ μας του μανοήλ τορνα

|²⁵ εγο ^#ιω(ννης) τορνάς και νηκολας αδελφόc μας τορνὰς και αδελφόc μας γεοργησ τορνὰσ

|²⁶ καὶ αδελφόc μας μηχαὴλ τορνασ εκαμνομεν επητροπõν μασ το γεοργὴν τορνα

|²⁷ τον ανηψηõν μᾶς η(σ τ)ην ροδόν και διδομεν τοῦ θέλημαν και εξουσηαν ητη καμη με τῆν

|²⁸ κρηση να ηνέν καλα καμομενον. Κατά την εξουσηαν οπού εχομεν. από τον μακαρη-

|²⁹ <τη> τόν αδελφον μᾶς τõν μανοῦήλ τὸν τορναν δη αυτό διδομεν και ημὴσ η αδελ-

|³⁰ φη εξοῦσηαν τοῦ ανηψηοῦ μᾶσ. κατα τα ανοθέν γεγραμενα. ητη καμη με την

|³¹ κρησην προσκηνούμεν το.

|³² εγραφη εις την νήσο Αναφὴc ˙ αφκ΄⁽¹⁵²⁰⁾ δηκευβρηου ιζ’⁽¹⁷⁾   ₊

2^ο φύλλο διαθήκης Τορνά

(   )              ανάπτυξη συντομογραφίας

[   ]              προσθήκη, αποκατάσταση

{   }                         διαγραφή από τον εκδότη.

<   >            προσθήκη από τον εκδότη.

[ - - -]          κενό ή δυσανάγνωστα γράμματα.

\   /                γράμματα πάνω από τη γραμμή ή στο μεσοδιάστημα δυο στίχων.

Στο τοπίο είναι εμφανείς οι παλιές καλλιεργητικές αναβαθμήδες^[18]

ΟΡΘΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ - ΜΟΝΟΤΟΝΙΚΗ – ΑΠΟΔΟΣΗ

Εις το όνομα του (Πατρός) και του Υιού και του Αγίου (Πνεύματος), και της Υπεραγίας αληθούς υπερευλογη|μένης, ενδόξου Δεσποίνης ημών (Θεοτόκου) και παντών των αγίων |φανερόν εστίν τοις πάσιν ανθρώποις θεωρείν και ακούειν την παρούσα διάταξιν, πως εγώ ο Μανώ|λης Τορνάς^[19], και κατά το παρόν γουβερναδόρος νήσου Ανάφης, φοβηθείς τον του θανάτου μυστή|ριον, μήπως και αιφνιδίως επέλθει εμέ η φοβερά ώρα του θανάτου, οῦ ουδείς των [--]της δύνα|ται φυγείν, εφάνη μοι καλόν ίνα διαταχθώ την ψυχήν συν τω σώματι˙ και τοις εμοίς ευρισκομένοις |ολίγοις πράγμασιν, πώς και πού αποκαταστήσω, και <ε>πειδή σώον έχω τον νουν, υγιώς εν τω σώμα.

Αφήνω |τοις χριστιανοίς συχώρεσιν˙ έπειτα, πρώτον και αρχήν, αφήνω δια την ψυχήν μου εις την Ανάφην τρία |σαραντάρια, το εν της Παναγιάς, και το άλλον του Μεγάλου Γεωργίου, και το ύστερον του Μεγάλου Νικολάου.

¹⁰|Ακόμη αφήνω και άλλον έτερον του Αγίου Μάρκου, να το λουτουργήσει ο παπά Ιω(άννης).

Αφήνω και εις την Αστροπαλιά |δυό σαραντάρια, το ένα της Παναγιάς και το έτερον του Αγίου Γεωργίου.

Ακόμη από τα σπίτια οπού έχω |στην Ρόδον, να πουληθούν και να πάρουν οι επίτροποί μου, οι κάτωθεν γεγραμμένοι στα χέ|ρια τος˙

και από του κυρ Μιχάλη Συργέντην, από την[--λην] των, δουκάτα έντεκα˙

και από τον ¹⁴|κυρ Κωσταντή Ροδίτζιον, τον γαβρόν του Ξύστη, δουκάτα έντεκα και μισό˙

και από την Φουντάνεναν δουκά|τα πέντε, ως καθώς φαίνεται με τις πολίτζες* (στ)ον, τες οποίες εις τας χείρας του ο σύντεκνος μου, ο κυρ Σταμα|της˙ και κατέχει το ο πεθερός μου, και ο κυρ <Ι>άκωβος Ξύστης.

Ακόμη έχει ο άνωθεν κυρ <Ι>άκωβος εις τα χέρια του ¹⁷|δίμιτα πήχες σι’ (210).

 Και εις σε δύο ταξίδια οπού τους επέστειλα πρόβατα κεφάλια ρξ΄ (160), και πούλη|σαν τα καλά. Και από αυτά όλα εστείλασιν  [---]περ [---]κανες δύο και μισή, εκόστιζαν δου|κάτα επτά και άσπρα είκοσι και άλλα όλητα τίποτις οπού μου εστείλασιν, τα οποία έναι γεγραμμένα εισέ γρα|φές όπου έναι εις τα χέρια μου.

Και ότι ομολογήσει εις τον όρκον του, και απ’ αυτά όλα τα άνωθεν στάμενα* και πρα|ματα να γενούν τέσσερα μερδικά, το ένα δια την ψυχήν μου την αμαρτωλήν, να το δώσουν οι επίτροποί μου ²²|εισε χήρες και εις αρφανά, και εις πτωχά, και εις φυλακιασμένα.

Και το άλλον μερδικόν μου |η Μπέλα, ο δια να με μνημονεύγει.

Και το άλλον μερδικόν η μητέρα μου και ο πατέρας μου αμάδην με τον ²⁴|αδελφόν μου τον Μιχάλην.

Και το άλλον μερδικόν ο αδελφός μου ο κυρ Ιωάννης.

Και από την περιλογήν ²⁵|και κατζίβελα*, ήγουν μασαριάν* του σπιτιού μου, απόν έχω εις την Ρόδον, εις τα χέρια του σύντεκνού μου του |Σταμάτη, να δοθούν της γυναίκας μου και της θυγατέρας μου. Και ας δώσουν και του συντέκνου μου δια |ψυχήν μου, δουκάτα ε’ (5), ήγουν πέντε.

Και ήτι στάμενα με χρεωστούν εις την Αστροπαλιές, αφήνω τα δια την ψυχήν.

²⁸|Ακόμη αφήνω και την Μπέλαν την αδελφή μου, από τα στάμενα οπού μου ευρίσκοντεν εις την Ανάφην, έτερα |δουκάτα ι’ (10) ήγουν δέκα, ο δια να με μνημονεύει.

Και από τα ρούχα της φορεσιάς μου αφήνω τον αδελφόν ³⁰|μου τον κυρ Γεώργην το καλλίτερον μου ρούχον.

Και τον κυρ (Ιωάννην) ρούχον ένα, και ένα ζιπούνιν.

Και του Μανιάτη σαγίον α’ (1) και ζιπούνιν α’ (1), και τα άλλα να τα φορέ|σετε εισέ πτωχά ο διά την ψυχήν μου.

Ακόμη έχω δίμιτα πήχες τετρακόσιες, και ας πάρει η Μπέλα πή|χες ρ’ (100) ήγουν εκατό δια τα αρφανά της.

Και τα άλλα μου αδέλφια ας μοιραστούν πήχες ρ’ (100).

Και τες έτερες ³⁴|διακόσιες ας τες κόψουν και ας εντύσουν πτωχά, και χήρας, και αρφανά ο δια την ψυχήν μου.

Και απ΄ ότι με |χρεωστούν οι Αφιώτες , τα οποία έναι εις τα καδέρνα^[20]* μου, τόσον από χρέος, όσαν ΄πο δεκάτης σ’ (200) και τέλος εως τη |σήμερον, που είναι αφι’ (1510) Κτωβρίου κστ΄(26) όλα τα αφήνωτα ο δια την ψυχήν μου.

Ακόμη από τις [πένες] |[και ζημίες] έχω καμομένες απότις την επάκτωσα, τόσον από στάμενα* και ωσάν από πρόβατα* και ³⁸|από άλλα τίποτες.

Θέλω από πράματα πορπατούμενα οπού μου ευρίσκονται εις την Ανάφην, ωσάν ³⁹|και από πάκτος*, όπου την έχω πακτωμένην* και πλερωμένην οπού την σήμερον έως τους αφιδ΄(1514),⁴⁰|εις την ύστερην του Φεβρουαρίου μηνός και πλερωμένη εις τους αφιε΄ (1514) εις την α΄ του Μαρτίου μηνός˙ ⁴¹|θέλω, όλα τα άνωθεν, πένες*, ζημίες να πλερωθούν σε κείνους όπου τα επήρα, πάσα γεις^[21] εις τον |όρκον του, με ότι ομολογήσει, και ως καθώς φαίνεται η αλήθεια.

Και τα άλλα όλα να τα παραλάβει η γυ|ναίκα μου και η θυγατέρα μου.

Ακόμη έχω εις τα χέρια μου κούπες β΄(2), κουτάλια στ’ (6), και πηρούνια στ’ (6), ⁴⁴|να δοθούν και αυτά της γυναίκας μου.

Ακόμη από ήτι πράγματα έχω στεκούμενα εις την Ανάφην ,⁴⁵|αφήνω της ανηψιάς μου της Σοφίας, τα ήμισα και δουκάτα ι΄, ήγουν δουκάτα δέκα, και τα άλλα έ|τερα ημισά να έχει η γυναίκα μου με την κόρη μου.

Και από όλα τα άνωθεν πράγματα, να ευγά|λουν, ο δια την ψυχήν μου, του Ιωάννη Γιανίτζην Μουζούρκον, ε΄ ήγουν πέντε εις το Δράπανον.^[22]

Ακόμη ⁴⁸|από τα πράγματα οπού έχω αγορασμένα από την Ευδοκίαν του Μαζαριόλα, αφήνω ο δια ⁴⁹| την ψυχήν μου, την κόπελα μου την καλήν, και στάμενα υπρ. ρ΄, ήγουν υπέρπυρα εκατό και πρόβατα κε|φάλια  λβ’ (32) και βόδια ζευγάριν α΄ , να τ΄ αγοράσετε,

και πεύχην* α΄, και πάπλωμαν α’, σεν|τόνια ζευγάριν α’ και στρώμα α΄, και μαξελάρια β’(2) ,

Ακόμη ευρίσκουνται μου, εις τα χέρια μου, ⁵²|δουκάτα διακόσια, ήγουν δουκάτα διακόσια, τ΄ αφήνω τα εκατό της γυναίκας μου και της κόρης |μου, και ήτι άλλα και ά μου ευρίσκουνται  και εις την Σαντορίνην να με μνημονεύουσι.

Και τα άλλα ⁵⁴|έτερα στάμενα αφήνω του Γεώργη Βολτή, ο δια την σκλαβιάν του , δουκάτα ι’(10).

Και τον Μπορταλιόν ⁵⁴|Μπαγίκα, δια την σκλαβιάν του υιου του δουκάτα ι΄(10)˙

και του Γουλινού Μωραγίτη δουκάτα ι΄(10)˙ και την Ανίτζαν του Μαρίνου Αμοργινού δουκάτα δ΄(4). Των παιδιών του τυροκομειού δουκάτα β΄(2), και την κερά Μαργαρίτα δουκάτο α΄.

Την Χρη[--]χουδενα ⁵⁸|δουκάτα β΄(2), την εξαδέλφη μου κερά Φλουρώ [--] την χήρα δουκάτον α’ . την Αν[τρ]οκοτεναν δουκά|τον α’ , η Φτερούγενα δουκάτα β΄(2), η θυγατέρα της, της Ερήνης δουκάτα γ΄(3), την Ευγενούν του ⁶⁰|Αλαμάνου δουκάτα β’(2), η Μαρούλαν δουκάτον α΄. Από τα στάμενα γράφω να δωθούν |ο δια την ψυχήν μου. Αν ίσως και δεν εφτάσουσι αυτά οπού έχω στας χείρας, θέλω ότι να δοθούν ⁶²|από πράματα πορπατούμενα* όπου έχω εις την Ανάφην και από τη συντράδες* μου έχω να ⁵⁴|περιλάβω το άλογό μου˙ να το πάρει από τις τρεις μους αδελφούς απού δεν έχει άλογον.

Ας πάρει ο Γεώργης ο αδελφός μου την κουρτέλαν^[23]μου, το ταργούνι^[24] μου. Ακόμη έχω έτερα ταργούνια ⁶⁵|τέσσερα και ροδέλες^[25] β΄ Και ας ηπάρει πάσα μου αδελφός τη μία.

Έχω και ένα σπαθί και έτε|ρην κουρτέλα μίαν και επάρετε τα και αυτά˙

την μπαλέστραν^[26] μου ας την επάρει ανιψιός ,⁶⁷|ο Γεώργης ο Μανιάς.

Τις κάμνω επιτρόπους μου, ιδίους και καθολικούς, τοις τέσσερεις |αδελφούς μου. [και τον ανηψιόν μας, και τον παπά κυρ Γεώργην τον Γεροσολυμήτην.]

2o Φύλλο

^β1| και τον ανηψιόν μας, και τον παπά κυρ Γεώργην τον Γεροσολυμήτην.

Και ετούτη εστιν η πρώτη ^β2|μου διαθήκη, ουχί ετέρα. Και ήτις γυρέψει να την αντιωθεί την μπαρού|σαν μου διάταξιν και γραφήν ή να τζακίσει ή να τη κουντρουδίρει* από ήτι γράφω άνω|θεν να δωθούν δια την ψυχήν μου, και εις τους εδικούς μου είτι εδικός είτι ξένος, να έχει τον ^β5|αφορεσμόν του ενός και θεού [--- ---] και των τι’ και η΄ (310) Θεοφόρων πατέρων.

Και να έχει το ανάθεμαν και το κατάθεμαν, ^β6| και να έχει και την τρομάραν του Κάιν, και να κρίνεται ^β7|η ψυχή του μετά των [στρων σαντα των κν], και να έχει και την κατάρα μου του αμαρτωλού.

Ακόμη έ|χω από τον Ιωάννη Ζόνμαν, από Ρόδον, μαρτζέλους* κ’(20), και ένα ροδίτικον*, και σεράφια* γ΄(3) ▬ ^β9|όπου γίνονται ομού μαρτζέλοι βενέτικοι πενήντα και α’ ροδίτικος, και α|με ως φαίνεται εις το καδέρνο* μου μου ινμτζίρκα* [-πρ] κδ΄ (24) και κάμετε τον λογαριασμόν και ^β11|δότε τουτα περίπλοια*.

Το σαντάλι μου αφήνω το, ο δια την ψυχήν μου, του Γουλιάρμου, με τού|το να έναι κρατημένος να τεντέρει* τες δουλιές μου, έως να πλερώσουν οι χρόνοι όπου έχω πλερω|μενην την Ανάφην.

Εγράφη <δ>ικιάν μου χειρί κατέμπροστεν των αξιοπίστων μαρτυρων των ^β14| κάτωθεν γεγραμμένων: κυρ Αλεξίου ιερέως Γιαννίτζη και κυρ Γεωργίου ιερέως Γεροσολυ|μήτη και κυρ ιερέως Ιωάννου του Συρίγου και κυρ Νικόλα Τορνάς ο αδελφός μου, και κυρ Νικόλας Ιεροσολυμήτης, και κυρ Αλεξίου Γιαννίτζη, [--] και κυρ Αλεξίου Μπαρμπαρίγου, και Καλού Χά|λαρη και Καλου της Μπελακάρας, και ολονών των Αναφιωτων, αντρών τε και γυναικώς και οι α|ναγινώσκοντες, εύχεστε και ημίν δια τον κν΄.

αφι΄(1510) μηνί Οκτώβριος κστ’(26), ει(σ τ)ην Α<να>-

^β19|φην εγώ Μανώλης Τορνάς, κατά το παρόν γουβερναδώρος* νήσου Ανάφης, έγραψα και υπέ|γραψα την παρούσαν διάταξιν και στερεώνω και βεβαιώνω τα άνωθεν γεγραμμένα.

Εγώ παπά ^β21|Ιωάννης σκρίτον* το οτεντικόν* ^β22|έμπροστεν του κυρ Σιγάλα του Σιγούρα και εις τον καραβοκύρην τον Γεώργη Ρουχά ^β16|και Νικόλα Ρουχά και Τζοάνη Σελβέστρον Βεργάρα.  ΧΧ

^β24| Ακόμη και εμείς οι  τέσσερεις αδελφοι του μακαρίτου αδελφού μας του Μανουήλ Τορνά: ^β25|εγώ Ιωάννης Τορνάς και Νικόλας Τορνάς, και αδελφός μας Γεώργης Τορνάς, ^β26|και αδελφός μας Μιχαήλ Τορνάς εκάμνομεν επίτροπόν μας τον Γεώργην Τορνά, ^β27|τον ανιψιον μας εις την Ρόδον.

Και δίδομέν του θέλημαν και εξουσίαν ήτι κάμει με την ^β28|κρίση να είνεν καλά καμωμένον, κατά την εξουσίαν όπου έχει από τον μακαρί|τη τον αδελφόν μας τον Μανουήλ Τορνάν, δι αυτό δίδομεν και ημείς οι αδελ|φοί εξουσίαν του ανιψιου μας, κατά τα άνωθεν γεγραμμένα.

Ήτι κάμει με την κρίσην προσκυνούμεν το.

Εγράφη εις την νήσον Αναφην αφκ΄(1520) Δικευβρίου ιζ’ (17).

 

Erasmo Magno da Velletri, Imprese delle galere toscane (1597-1616)

Anafi. Biblioteca Riccardiana (Ricc, 1978)

► ΥΓ. Δύο χρόνια αργότερα, το 1522 ο Τούρκος πειρατής Κούρτογλου λεηλάτησε όλες τις Κυκλάδες και αργότερα ο Χαριεντίν Μπαρμπαρόσσα, ναύαρχος του Τουρκικού στόλου κατέλαβε τα νησιά το ένα πίσω από το άλλο. Το 1528 η βενετσιάνικη οικογένεια των τριών αδελφών Πιζάνι ξαναπήρε την Ανάφη(Nanfio) και την κράτησε ως αυτόνομο φέουδο από το 1531 μέχρι το 1537. Την χρονιά εκείνη άρχισε ο βενετο-τουρκικός πόλεμος του 1537-1541 στη διάρκεια του οποίου η Γαληνότατη έχασε πολλές από τις ελληνικές της κτήσεις.

Σύμφωνα με τον Ζερλέντη, σε μικρό χειρόγραφο που σώζεται στην Ακαδημία Αθηνών, το 1537 ο Μπαρμπαρόσας απήγαγε από το νησί εξακοσίους αιχμαλώτους (αν θελήσουμε να προσθέσουμε και εκείνους που θα σκοτώθηκαν αμυνόμενοι, το νησί υπέστη μια ολοκληρωτική καταστροφή).

Η ζωή στην Ανάφη πρέπει να αποκαταστάθηκε κάπως το 1571 όταν «η νήσος ετέλη εξαρχικώς τη αρχιεπισκοπη Σαντορίνης, διατελέσασα τοιαύτη μέχρι του έτους 1646.»

Το έτος 1571 που αναφέρει το σημείωμα είναι η χρονιά στην οποία  λήγει ο Τουρκο-βενετικός πόλεμος στη διάρκεια του οποίου οι Τούρκοι κατέλαβαν την Κύπρο.

Ψηφιακό τεκμήριο http://repository.academyofathens.gr/document/28032.pdf

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ

Μια πρώτη ομάδα πληροφοριών που περιέχει η διαθήκη του 1510 αφορούν στο θησκευτικό περιβάλλον του Τορνά, το οποίο είναι Ορθόδοξο. Εκτός από την εισαγωγική επίκληση στην Αγία Τριάδα και την Θεοτόκο, εκφράσεις και στοιχεία που απηχούν την θρησκευτική πίστη του διαθέτη, είναι τα σαρανταλείτουργα που αφήνει σε διάφορες εκκλησίες, όπως και οι άρες και κατάρες σε όσους δεν τηρήσουν την ύστερη του βούληση.

• Εκκλησίες

Αφήνει μας λέει: Δια την ψυχήν μου εις την Ανάφην 3 σαραντάρια, της Παναγιάς, του Μεγάλου Γεωργίου, και του Μεγάλου Νικολάου. 1 σαραντάρι του Αγίου Μάρκου, να το λουτουργήσει ο παπά Ιω(άννης). Και 2 σαραντάρια στην Αστροπαλιά^[27], της Παναγιάς και του Αγίου Γεωργίου.

Επισημαίνουμε πως πρόκειται για ναούς που υπήρχαν το 1510, ενώ ορισμένες από τις αντίστοιχες σημερινές εκκλησίες είναι αρκετά μεταγενέστε-ρες. Συγκεκριμένα η Παναγιά η Πορταῒτισσα του Οσίου Άνθιμου ολοκληρώ-θηκε το 1771, ενώ ο Άγιος Γεώργιος του Γλυκαυλή κτιστηκε το 1790.

• Κατάρες και αφορισμοί

Η διαθήκη καταλήγει με μια σειρά από κατάρες σε όσους δεν την τηρήσουν:

«να έχει τον ⁵|αφορεσμόν του ενός και θεού [--- ---] και των 310 Θεοφόρων πατέρων. Και να έχει το ανάθεμαν και το κατάθεμαν^[28], ⁶| και να έχει και την τρομάραν του Κάιν, και να κρίνεται ⁷|η ψυχή του μετά των [στρων σαντα των κν], και να έχει και την κατάρα μου του αμαρτωλού.»

• Ιερείς

Πρέπει, επίσης να προσθέσουμε και την παρουσία ιερέων «παπάδων», δύο από τους οποίους συνδέονται με τους Αγιοταφίτες των Ιεροσολύμων, και αυτό σε μια εποχή που οι Ιωαννίτες Ιππότες κρατούν ακόμα τη Ρόδο και τα Δωδεκάνησα.

παπά Ιωάννης, και ^β21|παπά Ιωάννης.

παπά κυρ Γεώργην τον Γεροσολυμήτην.

κυρ Αλεξίου ιερέα Γιαννίτζη.

κυρ Γεωργίου ιερέα Γεροσολυμήτη.

κυρ ιερέα Ιωάννου του Συρίγου

• Ψυχικά

Μέσα στα πολλά ψυχικά που αφήνει σε φτωχούς και σε άτομα του περι-βάλλοντος του για να τον μνημονεύουν, έχουμε δύο δωρεές για την εξαγορά σκλάβων. Πρόκειται για μια πρακτική που συναντούμε συστηματικά σε διαθήκες^[29] μέχρι και τον 19^ο αιώνα καθώς τόσο οι διάφοροι πειρατές όσο και οι Οθωμανοί αιχμαλώτιζαν μάζικά άτομα που μπορούσαν να απελευθερω-θούν όταν πλήρωναν λύτρα οι δικοί τους ή τα εκκλησιαστικά αγαθοεργά ιδρύματα που συγκέντρωναν δωρεές για την εξαγορά σκλάβων.

Έτσι, και στη διαθηκή του ο Μανώλης Τορνάς, αφήνει μερικά δουκάτα για την απελευθέρωση του Γεώργη Βολτή και για την «σκλαβιά» του γιου του Πορταλιού^[30] Μπαγίκα.

▬▬▬▬▬▬▬▬▬

H Ανάφη και οι νησίδες εις Giuseppe Rosaccio, Viaggio da Venetia a Costantinopoli per mare, e per terra..., Laguna, 1598

«[...] Gia per il passato, alla parte estrema di dett Isola cioè al sup Levante, haveva una ben habitata fortezza nella quale i corsari nei i loro bisogni quivi venivano là ove per oviare à tanto male che facevano coi malvaggi huomini, li suoi habitanti fino à fondamenti la spianorno, e un’ altra Città fecero nel mezo dell’ Isola, sopra d’un errto colle, Giace questa alla quarta di Greco Levante di Santorino, e da delo per la quarte di Siroco verso Ostro.»

ΣΤΑΜΕΝΑ, ΠΡΑΜΑΤΑ ΠΟΡΠΑΤΟΥΜΕΝΑ και ΖΩΑ

Σε αρκετές περιπτώσεις ο Τορνάς μνημονεύει τα «στάμενα του» και δυο φορές διακρίνει τα στάμενα από τα πορπατούμενα: (³⁷| τόσον από στάμενα και ωσάν από πρόβατα και ³⁸| από αλλα τίποτες. … Θέλω από πράματα πορπατοῦμενα οποῦ μοῦ ευρισκόντε εις την Ανάφην …)

Η λέξη αυτή, κρίνοντας από τα συμφραζόμενα της διαθήκης σημαίνει τα χρήματα και τα νομίσματα^[31] και δεν σχετίζεται με το ιταλικό stabile.^[32] Αξιοπρόσεκτη είναι βέβαια η χρήση του όρου αυτού το 1500 στην Ανάφη, και κατά πάσα πιθανότητα και σε ευρύτερη γεωγραφική ζώνη στο Αιγαίο.

Ταυτόχρονα, παρατηρούμε τον συσχετισμό του πρόβατο (<προβαίνω) με το πορπατώ, την ώρα που έχουμε σαφέστατες αναφορές σε ζώα: πρόβατα, βόδια, και άλογο.

Είναι άλλωστε ξεκάθαρο στη διαθήκη του Τορνά πως η Ανάφη είχε την επο-χή εκείνη αναπτυγμένη κτηνοτροφία, έκανε άλλωστε εξαγωγή προβάτων και εκτεταμένη χρήση του μαλλιού ίσως καόμα και για την ύφανση δίμιτων υφασμάτων (;).

• Έχουμε έτσι τις ακόλουθες διατυπώσεις:

|¹⁷ «..εις σε δύο ταξίδια οπού τους επέστειλα πρόβατα κεφάλια ρξ΄ (160), και πούλη|σαν τα καλά.»

 ⁴⁸| « από τα πράγματα οπού έχω αγορασμένα από την Ευδοκίαν του Μαζαριόλα, αφήνω […] πρόβατα κεφάλια  λβ’ (32) και βόδια ζευγάριν α΄ , να τ΄ αγοράσετε..»

Η εποχική μεταφορά προβάτων και κατσικιών στο Αιγαίο με τα καΐκια ήταν, και σε κάποιο βαθμό συνεχίζει να είναι μια διαδεδομένη πρακτική.  Πολλοί άλλωστε οι δήμοι νοικιάζουν τις νησίδες  σε κτηνοτρόφους καθώς το σύνολο σχεδόν των μικρονησίδων χρησιμοποιείτο για βόσκηση την περίοδο της ανοιξιάτικης βλάστισης, σε πολλές δε νησίδες απογαλάκτιζαν τα αμνοερίφια. Από την διαθήκη του Τορνά μπορούμε να υπολογίσουμε ότι η μεταορική ικανότητα των καϊκιών που πήγαιναν στη Ρόδο ήταν 80 κεφάλια πρόβατα.

Όλα αυτά οδηγούν σε μια σειρά από σκέψεις για το ποιά μπορούσε να είναι η αρχική οργάνωση του αγροτικού χώρου της Ανάφης πριν καταστραφεί από τους Τούρκούς το 1537.

Δεν πρέπει να παραβλέπουμε πως κάθε ερήμωση και εξανδραποδισμός των κατοίκων των ευαίσθητων νησιωτικών οικοσυστημάτων του Αιγαίου οδηγούσε σε καταστροφή των αναβαθμίδων (τράφοι, πεζούλες), κάψιμο της βλάστησης, κατά βάθος διάβρωση του εδάφους ακόμα και κατολισθήσεις στις πλαγιές, όπως και διαταραχή του υδάτινου ισοζυγίου.

Κρίνοντας από την Χάλκη, Κάσο και Πάτμο,^[33] το νησί πρέπει να χωρίζονταν σε αγροτικές ζώνες που να επέτρεπαν την περιοδική καλλιέργεια και την βόσκηση σύμφωνα με το παραδοσιακό σύστημα τρίχρονης αμειψισποράς και αγρανάπαυσης. Με την διαμόρφωση αυτή του χώρου συνδέεται και η χωρική κατανομή των διατηρητέων σημερινών κατοικιών^[34] της Ανάφης. Η αναφορά στο ζευγάρι βοδιών δηλώνει ύπαρξη περιοχών που όργωναν με ζώα, με ανάλογη παραγωγή αρακά, κουκιών, ρεβυθιών και σιτηρών (κριθάρι και σιτάρι), όπως θα δούμε στη συνέχεια, στο επίμετρο του άρθρου, ότι φύτευαν στα νησιά των Κυκλαδων.

Παρατηρήσαμε, πάντως πως αρκετά από τα σημερινά τοπωνύμια της νήσου, που αποδίδουν την αντίληψη του χώρου από τους κατοίκους, αναφέρονται στη βλάστηση και στη φυσική διαμόρφωση του εδάφους, όπως τα: Βαγιά^[35], Συκαμνιά, Μηλιές, Ελιές, Ράμνος^[36]֗  ή τα: Βρύση, Μέγας Ποταμός, Τσιγκούρα^[37], Λάκκους, Βουνιά, Ραχίδι, Μαυροπήγαδο.

Επισημαίνουμε επίσης τη φράση «από τις ιντράδες μου έχω να περιλάβω το άλογό μου».  Δεν είναι σαφές αν με τη λέξη αυτή δηλώνονται τα εισοδήματα, τη σοδειά, το πιθανότερο, ή όπως στην Κερκυραϊκή διάλεκτο, μια περιφρα-γμένη ιδιοκτησία (ιντράδα: ital. intrada)^[38] όπου μάντρωναν μεγάλα ζώα.

Στην Ανάφη ο Μανώλης Τορνάς, δεν φαίνεται να είχε ιδιόκτητα κτήματα και εκμεταλεύονταν νοικιασμένα (πακτωμένα) χωράφια και βοσκότοπους, όπως δηλώνει γράφοντας:

«Και απ΄ ότι με |χρεωστούν οι Αφιώτες , τα οποία έναι εις τα καδέρνα* μου, τόσον από χρέος, όσαν ΄πο δεκάτης σ’ (200) […].

Ακόμη από τις [πένες] |[και ζημίες] έχω καμομένες απότις την επάκτωσα, τόσον από στάμενα* και ωσάν από πρόβατα* και ³⁸|από άλλα τίποτες. […]

«Θέλω […] ³⁹|και από πάκτος*, όπου την έχω πακτωμένην* και πλερωμένην οπού την σήμερον έως τους αφιδ΄(1514),⁴⁰|εις την ύστερην του Φεβρουαρίου μηνός και πλερωμένη εις τους αφιε΄ (1514) εις την α΄ του Μαρτίου μηνός˙ ⁴¹|θέλω, όλα τα άνωθεν, πένες*, ζημίες να πλερωθούν σε κείνους όπου τα επήρα, πάσα (εις) εις τον |όρκον του, με ότι ομολογήσει, και ως καθώς φαίνεται η αλήθεια. […]»

Απ’ ότι φαίνεται τα ενοίκια ήταν ετήσια, άρχιζαν την 1^η Μαρτίου και έληγαν την τελευταία μέρα του Φεβρουαρίου και όλα δείχνουν πως το ενοίκιο προ-πληρώνονταν την πρώτη του χρόνου, τον Μάρτιο^[39], αν ερμηνεύουμε σωστά τη διατύπωση του κειμένου. Εκτός όμως από το ενοίκιο διαβάζουμε πως οι Αναφιώτες χρωστούσαν στον κυβερνήτη τους και φόρο «δεκάτης».

Δεν γνωρίζουμε, όμως, τους τοπικούς κανόνες της πάκτωσης, της ενοικί-ασης δηλαδή ακινήτων και γενικότερα των αγροληπτικών συμβάσεων στην Ανάφη του 1510. Πιστεύουμε πως θα υπήρχαν πάντως και εργάτες οι οποίοι καλλιεργούσαν τη γη και  μπορούμε να υποθέσουμε πως ο Γουλιάρμος, στον οποίο κληροδότησε το σαντάλι του, ήταν εκείνος που επέβλεπε τα κτήματα του Τορνά.

Ανοικτό παραμένει για μας το θέμα του ποιος ή ποιοι ήταν οι αγροδότες της Ανάφης πριν από την οθωμανική κατάκτηση, πως μοιράζονταν η παραγωγή και σε ποιόν πλήρωνε ο Τορνάς τον πάκτο και ενδεχομένως τη δεκάτη. Στην Αστυπάλαια, όπου ξέρουμε πως ήταν παρόντες οι αδελφοί Τορνά, γίνεται συχνή αναφορά σε ποσότητες καρπών που πήγαιναν στον φεουδάρχη άρχοντα Κουερίνι. Η Ανάφη όμως το 1510-1520 ήταν ακόμα κτήση της οικο-γενείας Κρίσπι, με κυβερνώντα δούκα τον Τζιοβάννι Δ’ Κρίσπο (1499-1564),

Στην βιβλιογραφία εκτεταμένες αναφορές σε πακτώσεις συναντούμε, μεταξύ άλλων, σε κείμενα από το μετόχι της μονής Πάτμου στο Στύλο Αποκόρονου εκατό χρόνια αργότερα, όπως επίσης στη Νάξο, Πάρο και Κεφαλονιά.^[40]

Δεν έχουμε επίσης ειδικότερα στοιχεία για τις κτηνοτροφικές δραστηριό-τητες του διαθέτοντα, μπορούμε όμως να συμπεράνουμε από τον αριθμό προβάτων που δηλώνει πως οι άνθρωποί του, έκαναν συστηματική κουρά για να μαζέψουν το μαλλί με το οποίο ίσως υφαόνονταν δίμιτα υφάσματα. Δρα-στηριότητα ή εμπόριο στο οποίο συμμετείχε ο πεθερός του διαθέτη, Ιάκωβος Ξύστης. Ο Τορνάς είχε επίσης τυροκομείο και παραγωγή τυριού, γεγονός που αποδεικνύεται από την αναφορά στα «παιδιά του τυροκομείου» στα οποία αφήνει δώρο δύο δουκάτα.

Θα πρέπει πάντως να αναλογιστούμε πως όλες αυτές οι δραστηριότητες (κτηνοτροφία, τυροκομία, υφαντουργία) όπως και οι καλλιέργειες απαιτούσαν νερό, καυσοξυλα ή καύσιμη φυτική ύλη,

Ανάφη τοπίο, θέα από ξενοδοχείο.

ΜΑΣΑΡΙΑ του ΣΠΙΤΙΟΥ και ΡΟΥΧΙΣΜΟΣ

Ο Τορνάς χρησιμοποιεί τη λέξη μασαριά, για να διευκρινίσει το τι ακριβώς περιλαμβάνουν «η περιλογή και τα κατζίβελα». Διαβάζουμε πως Η ιταλική λέξη masseria^[41] (ακούγεται και masserì o massarì, massàre) προέρχεται από το "masserizie" και πράγματι σημαίνει «οικοσκευή, έπιπλα, εργαλεία για αγροτική και ποιμενική χρήση, αποθηκευμένα τροφίμων και προμήθειες για τους ανθρώπους και τα ζώα, που βρίσκονταν μέσα στις μεγάλες αγροτικές κατοικίες.» Την λέξη είχε θησαυρίσει ο Φ. Κουκουλές στην Τζιά.^[42]

Όσο για τις ελληνικές λέξεις η περιλογή, αποδίδει την περισυλλογή αντικειμένων του σπιτιού, ενώ το μεσαιωνικό κατζίβελα είναι ο οικιακός εξοπλισμός ή οικοσκευή: «[…] Alio vocabulo κατζίβελα, πάντα τῶν ἐπίπλων. […]^[43] Με την ίδια έννοια απαντά και το 1436 στη διαθήκη του Άγγελου Ακοτάντου,^[44] όπου ο εκδότης σημειώνει (σελ. 149, υποσημ. 6: «κατζίβελα. Ή λέξη […]είναι γνωστή και σήμερα σέ Ιδιώματα καὶ σημαίνει τα οικιακά σκεύη, καὶ μάλιστα τα προικώα. Τή συναντοΰμε συχνά καὶ σέ έγγραφα, πρβλ. Γ. Α. Πετροπούλου, Νοταριακαί πράξεις Παξών διαφόρων νοταρίων, τών ετών 1658 - 1810, Αθήναι 1958, ( ευρετήριο) σ. 520.

Εκτός όμως από τα ρούχα της «μασαριάς» ο Τορνάς είχε και τα «ρούχα της φορεσιάς του, δύο ζηπούνια (είδος γιλέκου), τουλάχιστον ένα σαγί και διάφορα άλλα που δωρίζει σε φτωχούς. Το καλλίτερο ρούχο της στολής του το προορίζει για τον αδελφό του Γιώργη, ο οποίος πρέπει να ήταν ο μεγαλύτερος των τεσσάρων.

Ξέρουμε πως από τη φορεσιά (τη stola) διακρίνονταν στην Βενετία η κοινωνική και η διοικητική θέση των προυχόντων, και πως έπρεπε υποχρεωτικά να φέρουν τη στολή τους όταν ασκούσαν τα καθήκοντά τους. Δεν αποκλείουμε, εξ άλλου η «φορεσιά» να ήταν ανάλογη με εκείνη των Ιπποτών της Ρόδου και να ήταν πολεμική ενδυμασία. Παραθέτουμε στη συνέχεια μερικές εικόνες με αναπαραστάσεις ανδρικού ρουχισμού της εποχής εκείνης.

Γράφει, λοιπόν, ο Τορνάς:

• Από τα ρούχα της φορεσιάς, το καλύτερον μου ρούχον το αφήνω του αδελφού μου κυρ Γεώργην.

Στον [άλλο αδελφό] κυρ Ιωάννην (1) ρούχον ένα, και (1) ζιπούνιν.

Στον Μανιάτη (1) σαγίον και (1) ζιπούνιν

 τα άλλα ρούχα μου να τα φορέσετε σέ πτωχά (ο διά την ψυχήν μου).

Στην κατηγορία αυτή των ενδυμάτων, πρέπει ίσως να περιλάβουμε και «το σαντάλι μου αφήνω το, ο δια την ψυχήν μου, του Γουλιάρμου», όπως και την κόπελα του ( ⁴⁹| … την κόπελα μου την καλήν).

Η «κόπελα» του η καλή, ήταν ένα καπέλλο, μια καλύπτρα τύπου μπερέ με γύσσο που ίσως να συνόδευε και το επίσημο του ρουχο και είναι γνωστή στην Ιταλία ως coppola ^[45].

Ανδρικό ρούχο του 1500 με «κοπέλα».

• Ακολουθεί και η δωρεά μιας σειράς κλινοσκεπασμέτων που αναφέρονται μέσα στην διαθήκη ήτοι:

 πεύχην μία (;),

πάπλωμαν ένα,

σεντόνια ζευγάριν ένα

στρώμα ένα και

μαξελάρια δύο.

Δεν είναι σαφές από την διατύπωση, αν και αυτά περιλαμβάνονται στα πράγματα που είχε αγορασμένα από την Ευδοκία του Μαριόλα, και που έπρεπε να πληρωθούν.

Ανάλογη οικοσκευή  πρέπει να υπήρχε και στο σπίτι που κρατούσε στη Ρόδο και που όπως είδαμε αναφέρει ρητά, γράφοντας:

«Από την περιλογήν και κατζίβελα, (ήγουν μασαρίαν) του σπιτιού που έχω στην Ρόδον, στα χέρια του σύντεκνού μου Σταμάτη, να δοθούν της γυναίκας μου και της θυγατέρας μου,»

Το γεγονός ότι δεν έχουμε καμιά αναφορά στην αντίστοιχη «μασαρία» της κατοικίας του στην Ανάφη είναι ίσως ένδειξη ότι το οικογενειακό του σπίτι ανήκε στην γυναίκα του, κόρη του Ιάκωβου Ξύστη, σύμφωνα με τα αντίστοιχα έθιμα που επικράτησαν στα Δωδεκάνησα.^[46]

Πρέπει να προσθέσουμε ακόμα και τα μαχαιροπήρουνα που δωρίζονται στη σύζυγο του και την ιδιαίτερη σημασία που έχει η παρουσία πηρουνιών στην Ανάφη το 1510, η χρήση των οποίων δεν ήταν ακόμα διαδεδομένη στην Ευρώπη:

Ακόμη έχω εις τα χέρια μου (να δοθούν της γυναίκας μου)

κούπες (2),

κουτάλια (6),

πηρούνια (6).^[47]

• Υφάσματα

Τελευταίο, αλλά από τα σημαντικότερα περιουσιακά στοιχεία του Τορνά είναι τα δίμιτα υφάσματα που είχε.

• «Έχω δίμιτα πήχες (400)^[48] να πάρει η Μπέλα (100) πήχες δια τα αρφανά της.

»Τα άλλα μου αδέλφια να μοιραστούν (100) πήχες.

»Τις έτερες (200) πήχες να τις κόψουν και να ντύσουν πτωχά, χήρας και ορφανά. »

Και προσθέτει σε άλλο σημείο:

«Ο πεθερός μου ο κυρ <Ι>άκοβος Ξύστης έχει στα χέρια του δίμιτα 210 πήχες.»

Έχουμε, δηλαδή, ένα σύνολο από 610 πήχες δίμιτα υφάσματα.

 Γνωρίζοντας πως τότε ο πήχης μάλλινου υφάσματος (Braccio da lana), είχε μήκος στην Βενετία 68,3 εκ. ,  ο Τορνας κληροδοτούσε 416,4 μ. στους συγγενείς του και σε φτωχούς, ποσότητα που θα μπορούσε να κόψει μέχρι και εκατό ρούχα.

Η παρουσία μιας τέτοιας ποσότητας δημιουργεί πολλά ερωτήματα επειδή προϋποθέτει μια εκτεταμένη οικοτεχνία και την αξιοποίηση του μαλλιού των ντόπιων προβάτων. Η βιοτεχνία αυτή, στην οποία φαίνεται πως συμμετείχε και ο πεθερός του Τουρνά, εκτός από (γυναικεία) εργατικά χέρια είχε ανάγκη από νερό, καυσόξυλα για το βράσιμο, και παραδοσιακές χρωστικές ουσιές.

Επιπλέον, για τις παραδοσιακές βαφές^[49] χρειάζονταν στυπτηρία, για πρόστυμμα, που λογικά θα εισάγονταν από την Μήλο.

Χρειαζόμαστε, όμως μια καλλίτερη γνώση της οικολογίας και της βλάστη-σης για να μπορέσουμε να αξιολογήσουμε το τι καύσιμες ύλες προσφέρονταν στο νησί και στις παρακείμενες νησίδες (τη Μακρά, τα Παχειά, τα Φτενά).

Σε κάθε περίπτωση τα καυσόξυλα ήταν πάντοτε στις Κυκλαδες ένας περιοριστικός οικολογικός παράγοντας με συνέπεια να περιορίζεται ακόμα και το μαγείρεμα για λόγους εξοικονόμησης πολύτιμων καύσιμων.  Άλλωστε λέγεται στην Ανάφη ανεκδοτικά πως δεν υπάρχουν αρκετά καυσόξυλα για να μαγειρευτούν οι πολλές πέρδικες που εποχικά θηρεύονται. Παρ’ όλα αυτά ξέρουμε από διάφορες διηγήσεις πως στο νησί λειτουργούσε καμίνι όπου έκαιγαν τα αρχαία μάρμαρα για να τα κάνουν ασβέστη !^[50]

Κατοικιά με ξυλόφουρνο στην Ανάφη, σήμερα

Φούρνος στο Ραχίδι της Ανάφης 

Αυτό μας κάνει να πιστεύουμε πως τα δίμιτα του Τουρνά και του πεθερού του μπορεί να ήταν εισαγόμενα. Με άλλα λόγια, δεν αποκλείεται οι δύο τους να έκαναν εμπόριο υφασμάτων και κατά κάποιο τρόπο, να τα προμήθευαν μονοπωλιακά στους Αναφιώτες.

Αυτό βέβαια σημαίνει πως μέσα στο γεωγραφικό τρίγωνο «Ρόδου-Αστυπά-λαιας-Σαντορίνης», η Ανάφη είχε συνεχή και ενεργή θαλάσσια επικοινωνία. Μας το πιστοποιεί η ένδειξη πως έστελναν φορτία με πρόβατα στην Ρόδο, οι οικονομικές σχέσεις με τα τρία αυτά νησιά που μνημονεύει ο Τορνάς, όπως και η παρουσία μεταξύ των μαρτύρων του καραβοκύρη Γιώργη Ρουχά.

Αξιοπροσεκτη είναι η πληροφορία που δίνει για τη Θήρα ο Μιχαήλ Δανέζης^[51], σύμφωνα με τον οποίο, όταν ο Φρατζέσκο Πιζάνη παντρεύτηκε, το 1480, την Φιορέντζα Κρίσπο, κόρη του Giacomo Γ΄ Κρίσπο, (1446 - 1480) και πήρε προίκα την Σαντορίνη, ανέπτυξε την γεωργία «φροντίζοντας να φυτέψουνε αμπέλια και εληές και να σπείρουνε βαμβάκι». Κρίνοντας από μεταγενέστερες μαρτυριές, το βαμβάκι αυτό προέρχονταν από το ασιατικής προέλευσης πολυετές «Gossypium arboretum»^[52] και καλλιεργήθηκε αρκετά νωρίς στη Σαντορίνη, η οποία έγινε γνωστή για τα βαμβακερά της.

Σε ότι αφορά στην Ανάφη, θυμίζουμε πως ήταν αρχικά φέουδο της οικογενείας Κρίσπο, και πως μετά τις τουρκικές επιδρομές την ανακατέλαβαν οι αδελφοί Πιζάνι. Με τον γάμο του Φραντζέσκο με την Fiorenza Κρίσπη η οποία ήταν «κυρία της Σαντορίνης, Ανάφη και Πάρου», το νησί μας πέρασε στην επιρροή των Πιζάνι και ήταν φυσικό προσπαθούν να την κρατήσουν.

Παράλληλα, βέβαια, έχουμε ασφαλείς μαρτυρίες πως ο κυβερνητής της Ανάφης είχε στενές οικονομικές σχέσεις με τη Ρόδο των Ιπποτών και με την Αστυπάλαια των Κουερίνη, όπου φαίνεται ότι κατέληξε η οικογένεια του.

ΧΡΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ

Όπως παρατηρήσαμε, ο Τορνάς αναφέρει κυκλοφορία τριών ειδών νομι-σμάτων και ενός «ροδίτικου». Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται σε κείμενο της περιόδου 1521-1523 του Moseh Basola, ο οποίος σε περιγραφή που χρονο-λογείται από τις 6 Σεπτεμβρίου 1521 (σελ. 44) γράφει: «Εδώ κυκλοφορούν τα τούρκικα άσπρα, πενήντα από τα οποία είναι ισοδύναμα με ένα βενετσιάνικο δουκάτο. Και ο μαρτζέλος ισούται με εκατό τορνέσια, δηλαδή, τέσσερα άσπρα κάνουν τέσσερα τορνέσιο, και κάθε άσπρο ισοδυναμεί με είκοσι τέσσερις τορνέσια, που είναι βενετικό bagatini. Χρησιμοποιούν επίσης και το νέο ενετικό νόμισμα, αλλά υπάρχει μια διαφορά δέκα τορνέσιων σε σχέση με το μαρτζέλο.»^[53]

To aspro του κειμένου του Basola είναι το τουρκικό ασημένιο νόμισμα που διαδέχθηκε το αντίστοιχο βυζαντινό. [βλ. Battaglia, Grande dizionario, vol. I, p. 744] και με ευρύτερη κυκλοφορία σε όλη την Ανατολή (ισοτιμία: 1 δουκάτο κορρέντε = 50 άσπρα).

Ο μαρτζέλος (Marcelo) ήταν το ασημένιο βενετικό νόμισμα, αξίας μισής λίρας, η κοπή του χρονολογείται από τον 15^ο αιώνα. Στα παλαιά κείμενα γράφεται marcelo, marzelo.

Το τορνέσιο, (Tornesi ) ήταν γαλλικό ασημένιο νόμισμα που κόπηκε στην πόλη Τούρ , αξίας ενός δηναρίου (denaro, denier) και γνώρισε πολλές αντιγραφές στην Ιταλία.

Το μπαγκατίνι, (Bagatini ) νόμισμα των 13-15 αιώνων, κυκλοφόρησε στην βόρεια Ιταλία (Βενετία, Πάντοβα, Τρεβίζο, Μοντένα, Φερράρα) άξιζε ένα δωδέκατο του σολδίου. [βλ. Battaglia, Grande dizionario, vol. I, p. 942]. Το νομισματικό αυτό σύστημα είναι το ίδιο με τα αγγλικά παραδοσιακά νομί-σματα: όπου 12 πέννες (denarius, deniers) έκαναν ένα σελίνι (solidus, sous), και 20 σελίνια μία λίρα (libra, livre).

Ερωτήματα μας γεννά ή μνεία του ροδίτικου^[54], ένα νόμισμα των Ναῒτών ιπποτών οι οποίοι, είναι γνωστό πως έκοψαν διαφόρους τύπους follaro και denaro στο νομισματοκοπείο της Ρόδου. Με ροδίτικα νομίσματα κάνει μερικές εμπορικές πράξεις και ο Αφέντης  της Αστυπάλαιας το 1525 , όπου όπως θα  δούμε στη συνεχεια διέμεναν  οι αδελφοί Τορνά.

Μένει απροσδιόριστο το νόμισμα που ονομάζει σεράφι, που είχε από τον ροδίτη Ιωάννη Ζόνμαν: «μαρτζέλους 20, και ένα ροδίτικον*, και σεράφια* 3 ▬ ^β9|όπου γίνονται ομού μαρτζέλοι βενέτικοι πενήντα και α’ ροδίτικος.»

Ευκολα διαπιστώνουμε πως το εν λόγω σεράφι άξιζε 10 μαρτζέλους ή 5 λίρες. Τη λέξη αυτή συναντήσαμε με της σημασία του σάπφειρου^[55]

Παραθέτουμε στη συνέχεια τα διάφορα ποσά που ο Τορνάς αναφέρει, κληροδοτεί ή δωρίζει.

• Χρήματα ►έχει λαμβάνειν

να εισπράξουν οι επίτροποί μου

από τον κυρ Μιχάλη Συργέντην, από την[--λην] των, δουκάτα 11˙.

από τον κυρ Κωσταντή Ροδίτζιον (τον γαβρόν του Ξύστη) δουκάτα 11 ½

από την Φουντάνεναν δουκάτα 5  (με τις πολίτζες τους)

Από την οικοσκευή του σπιτιού της Ρόδου ας δώσουν του σύντεκνου Σταμάτη δουκάτα 5 (δια την ψυχήν μου).

Ότι στάμενα μου χρεωστούν στις Αστροπαλιές, τα αφήνω δια την ψυχήν.

Απ΄ ότι με χρεωστούν οι Αφιώτες  (τα οποία είναι στα καδέρνα μου) τόσον από χρέος, όσον από τη δεκάτη (200) ως σήμερα, που είναι 26 Οκτωβρίου 1510 όλα τα αφήνω δια την ψυχήν μου.

• Χρήματα στάμενα ►τα οποία έχει

Ο Τορνάς είχε χρήματα «στάμενα» ρευστά στα χέρια του, όπως μας λέει στα ακόλουθα σημεία:

Από τα στάμενα^[56] που ευρίσκονται στην Ανάφη αφήνω στην αδελφή μου Μπέλα δουκάτα (10).

▬▬▬▬▬▬▬▬▬

Βρίσκονται, στα χέρια μου, (200) δουκάτα

• αφήνω τα (100) της γυναίκας μου και της κόρης μου, και ότι άλλα και άν μου ευρίσκονται στην Σαντορίνη,

Και από τα άλλα στάμενα αφήνω:

στον Γεώργη Βολτή, για την σκλαβιά του (10) δουκάτα.

στιον Μπορταλιόν Μπαγίκα, (10) δουκάτα για την σκλαβιάν του υιου του.

στον Γουλινού Μωραγίτη (10) δουκάτα.

στην Ανίτζαν του Μαρίνου Αμοργινού (4) δουκάτα.

στα παιδιά του τυροκομειού (2) δουκάτα.

στην κερά Μαργαρίτα (1) δουκάτο.

στην Χρη[--]χουδενα (2) δουκάτα

στην εξαδέλφη μου κερά Φλουρώ [--] την χήρα (1) δουκάτο.

στην Αν[τρ]οκοτεναν (1) δουκάτο.

στην Φτερούγενα (2) δουκάτα.

στη θυγατέρα (της Φτερούγενας), την Ερήνης (3) δουκάτα

στην Ευγενούν του Αλαμάνου (2) δουκάτα.

στη Μαρούλα (1) δουκάτον.                                               [άθροισμα 49 δουκ.]

Από τα στάμενα γράφω να δωθούν δια την ψυχήν μου. Αν ίσως και δεν φτάσουσι αυτά οπού έχω στας χείρας, θέλω να δοθούν από πράματα πορπατούμενα όπου έχω στην Ανάφην.

Και προσθέτει, όπως είδαμε:

Ακόμη έ|χω από τον Ιωάννη Ζόνμαν, από Ρόδον, μαρτζέλους κ’(20), και ένα ροδίτικον, και σεράφια* γ΄(3) ▬ ⁹|όπου γίνονται ομού μαρτζέλοι βενέτικοι πενήντα και α’ ροδίτικος, και α|με ως φαίνεται εις το καδέρνο* μου ινμτζίρκα* [-πρ] κδ΄ (24) και κάμετε τον λογαριασμόν και ¹¹|δότε του τα περίπλοια*.

Ταργούνι, τρόποι με τους οποιους κρατούσαν τα ταργούνια

Φωτο. Βερνίκος Ν. (μεσαιωνική εορτή St. Triphon (CH) 8/2016).

ΟΠΛΑ και ΟΠΛΙΣΜΟΣ

Αρκετό οπλισμό ιταλο-βενετικής προέλευσης διέθετε ο Τορνάς^[57]. Αυτό ήταν κάτι το φυσικό σε μια εμπόλεμη εποχή, όπου η ικανότητα των μικρών νησιών να αντισταθούν στις τουρκικές επιδρομές ήταν καθοριστική για την επιβίωσή τους. Από τα στοιχεία της διαθήκης διαπιστώνουμε πως ο κυβερνήτης της Ανάφης είχε έναν πλήρη αμυντικό εξοπλισμό και πρέπει να πολεμούσε και έφιππος, κρίνοντας πως είχε άλογο όπως και ένας άλλος τουλάχιστον από τα αδέλφια του.

Οι αναφορές στα οπλα είναι οι ακόλουθες:

• «Ο αδελφός μου Γεώργης να πάρει την κουρτέλαν (gurdella, coltella) μου, το ταργούνι (targone) μου.

«Έχω άλλα τέσσερα (4) ταργούνια και δύο (2) ροδέλες (rotelle), ας πάρει κάθε μου αδελφός τη μία.

Μακρόστενο ταργούνι και στρογγυλή ροδέλα (φωτο. Βερνίκος 8/2016)

Οπλισμός με τα διάσημα των Ναϊτών Ιπποτών (εορτή του St. Triphon)

«¨Εχω και ένα σπαθί και μιάν άλλη κουρτέλα, πάρτε τα και αυτά.

Την μπαλέστραν (balestra) μου να την πάρει  ανιψιός Γεώργης ο Μανιάς.

► Προσθέτουμε και την παρουσία αλόγου: «Από τις ιντράδες μου έχω να περιλάβω το άλογό μου˙ να το πάρει από τους τρεις μου αδελφούς εκείνος πού δεν έχει άλογο.»

Έχουμε αρκετά καλές εικόνες των αμυντικών ασπίδων, της μακρόστενης (το ταργουνι) και της στρογγυλής (η ροδέλα), που κατασκευάζονται ακόμα και σήμερα για τις ιστορικές αναπαραστάσεις. Ξέρουμε επίσης πως τις κρατού-σαν και τις χρησιμοποιούσαν. Στην ίδια κατηγορία όπλων περιλαμβάνονται το σπαθί και οι διάφορες μαχαίρες οι κουρτέλες.

Μεσαιωνικά όπλα (φωτό Νικ. Βερνίκος, εορτή του St. Triphon, 8/2016).

Σε μια εποχή που είχε αρχίσει να διαδίδεται η χρήση των πυροβόλων, ισχυρό όπλο ήταν ακόμα το τόξο «Μπαλέστρα» το οποίο μπορούσε να διαπεράσει πολλούς από τους θώρακες.

Σπαθί Ιωαννίτη Ιππότη της Ρόδου με τα ένσημα του τάγματος.

Σε μια προσπάθεια να κατανοήσουμε το πολιτιστικό και πολιτισμικό κλίμα της κοινωνίας των Κυκλάδων το 1510-1530, χρονιές συνεχών πολέμων των Βενετων και των Ιωαννιτών επικυριάρχων των νησιών με του Οθωμανούς, επισημαίνουμε πως το 1531 ανατυπώθηκε στην Βενετία η Opera Nova ("Έργον Νέον") εγχειρίδιο της τεχνικής της ξιφασκίας του Antonio Manciolino, έργο σπάνιο σήμερα που περιγράφει την πολεμική μέθοδο της σχολής της Μπολόνιας.

Στο σημείο αυτό θα μπορούσαμε, ίσως, να κάνουμε τη σκέψη πως πολλές από τις καταστροφές που προκάλεσαν οι Οθωμανοί στο Αιγαίο οφείλονται και στην αδυναμία των Φράγκων να αμυνθούν χρησιμοποιώντας φορητά πυρο-βόλα όπλα.

Τα όπλα αυτά ονομάζονταν σκεπέτο, (ιτ. schioppetto) και ήταν ήδη γνωστά στους Τούρκους από το 1465 ως tüfek (στο Destur name-i Enveri). Προσθέτουμε ενδεικτικά πως, στις 16 Φεβρουαρίου 1516, έχουμε τη γραπτή πληροφορία πως οι κάτοικοι του Val Vestino ατην επαρχία της Brescia, της Λομβαρδίας, ζητούσαν επειγόντως από τις Βενετικές αρχές μολύβι για σφαίρες και μπαρούτι για όπλα, λέγοντας πως αλλιώς οι άμυνα τους δεν άξιζε τίποτε.^[58]  Πιστεύουμε πως η δυσκολία προμήθειας πυρίτιδας και μολυβιού ήταν εκείνη που δεν επέτρεψε μια συστηματικότερη χρήση των πυροβόλων στο Αιγαίο. Είναι άλλωστε γνωστό πως στην πολιορκία της Ρόδου τα κανόνια τους στρατού του Σουλεϊμάν είχαν σχεδόν καταστρέψει τις οχυρώσεις και τα τείχη της πόλης και αυτό συνετέλεσε στην συνθηκολόγηση των Ιπποτών.

Ανάφη τοποθεσία Βρύση  

ΟΝΟΜΑΤΑ ΜΕΛΩΝ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΤΟΡΝΑ

Η διαθήκη μας δίνει αρκετά στοιχεία για την οικογένεια και τους συγγενείς των Τορνά το 1510 και το 1520. Τα άτομα που αναφέρονται είναι τα ακόλουθα:

Τορνάς, Μανώλης (Μανουήλ) ● κατά το παρόν γουβερναδώρος Ανάφης το 1510*

Τορνάς, ο πατέρας και

Τορνά, η μητέρα ● η μητέρα μου και ο πατέρας μαζί με τον αδελφόν μου Μιχάλη.

Τορνά: ● «η γυναίκα μου με την κόρη μου -- η γυναίκα μου και η θυγατέρα μου»

<Ι>άκωβος Ξύστης, κυρ, ο πεθερός μου (έχει δίμιτα πήχες 210).

• ΟΙ τέσσερεις αδελφοί του μακαρίτου αδελφού μας του Μανουήλ Τορνά.

Τορνάς,^[59] Ιωάννης

Τορνάς, Νικόλας

Τορνάς, Γεώργης

Τορνάς, Μιχαήλ

Τορνά, Μπέλα (η αδελφή, χήρα 😉 ● Μπέλα: την αδελφή μου Μπέλα πήχες εκατό δια τα αρφανά της.

Τορνάς, Γεώργης – ανιψιός  εις την Ρόδον, ● επίτροπος της κληρονομιάς.

Οικογένεια αποτελείτο από πέντε αδελφούς: τον διαθέτοντα Μανώλη ή Μανουήλ Τορνά και τους Ιωάννη, Νικόλα, Γεώργη και Μιχαήλ Τορνά. Από το κείμενο προκύπτει η ύπαρξη μιας αδελφής, της Μπέλας, ενώ ζούσαν, το 1510, και οι δύο γονείς: πατέρας και μητέρα, οι οποίοι φαίνεται πως έμεναν με τον γιο τους Μιχάλη. Από αυτό συμπεραίνουμε πως ο κυβερνήτης της Ανάφης ήταν σχετικά νέος στην ηλικία.

Οι αναφορές στην γυναίκα του και την κόρη του πιστοποιούν πως ήταν παντρεμένος. Δεν μας δίνεται το όνομα της συζύγου, διαβάζουμε όμως πως ο πεθερός του Μανώλη Τορνά, ήταν ο Ιάκωβος Ξύστης. Από την διατύπωση του πρωτότυπου συνάγεται πως ο Ιακ. Ξύστης είχε γαμπρό του και τον Κωνσταντίνο Ροδίτη.

Σε ότι αφορά την αδελφή Μπέλα (το γένος Τορνά), η διατύπωση (32,33|) «ας πάρει η Μπέλα πήχες ρ΄. ηγουν εκατό δια τα αρφανά της.» υπονοεί πως η Μπέλα είχε ορφανά, ήταν δηλαδή χήρα με περισσότερα του ενός παιδιά.

Ο διαθέτων μας δίνει στοιχεία και για άλλα μέλη της οικογενείας, το κυριότερο από τα οποία ήταν ο ανιψιός Γιώργης Τορνάς που έμενε στην Ρόδο και στον οποίο τα τέσσερα αδέλφια θα αναθέσουν, δέκα χρόνια αργότερα, την επιτροπεία, αναθέτοντάς του να κινήσει «την κρίση», την δίκη δηλαδή στη Ρόδο

Έχουμε ακόμα μιαν ανιψιά την Σοφία και έναν άλλο ανιψιό τον οποίο ονομάζει «ο Γεώργης ο Μανιάς», όπως και μία την εξαδέλφη την «κερά Φλουρώ, [--] την χήρα, εξαδέλφη»

Ανάφη οι νησίδες

ΑΛΛΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΑΤΟΜΩΝ

Τορνάς, Μανώλης κατά το παρόν γουβερναδόρος νήσου Ανάφης, σχετίζεται και ενδεχομένως είναι προστάτης των ανθρώπων που αναφέρει, αυτοί είναι:

Αλαμάνου (του), η Ευγενού

Αμοργινός, Μαρίνος

Αμοργινού, η Ανίτζα του Μαρίνου

Βεργάρας, Τζοάνη Σελβέστρος

Βολτής^[60], Γεώργης (αιχμάλωτος; σκλάβος)

Γιαννίτζης Μουζούρκος^[61], Ιωάννης

Γεροσολυμήτης, Γεώργιος ιερεύς (κυρ) / Γεώργη τον Γεροσολυμήτην παπάς κυρ

Ιεροσολυμήτης, Νικόλας (κυρ)

Γιαννίτζης, Αλέξιος ιερεύς (κυρ) / Αλέξιος Γιαννίτζης (κυρ)

Γουλιάρμος^[62] (να τεντέρει* τες δουλειές μου στην Ανάφην ● /attendere: να ασχοληθεί, να φροντίζει).

Ζόνμαν, Ιωάννης (από Ρόδον)

Μαζαριόλα (του), Ευδοκίαν

Μανιάς, Γεώργης, (ανιψιός του Μανώλη Τορνά)

Μανιάτης

Μπαγίκας, Πορταλιός^[63]

Μπαγίκας υιός του Πορταλιού (σκλαβωμένος)

Μπαγιόκας, Γρηγόρης

Μπαρμπαρίγος, Αλέξιος (κυρ)

Μπελακάρας^[64] (της), Καλός^[65]

Μωραγίτης, Γουλινός^[66]

Ξύστης, (Ι)άκωβος (πεθερός του Μανώλη Τορνά)

▪ τα παιδιά του τυροκομείου

Παπά Ιωάννης (λειτουργεί τον Άγιον Μάρκο).

Παπας Ιωάννης [σκρίτον* το οτεντικόν* αυθεντικον/ scritto autentico]

Ροδίτζιος, Κωσταντής (κυρ), ο γαμπρός του Ξύστη

Ρουχάς, Γεώργης καραβοκύρη

Ρουχάς, Νικόλας^[67]

Σιγούρα (του), Σιγάλας (κυρ)

Συργέντης^[68], Μιχάλης (κυρ)

Συρίγου (του) Ιωάννης, ιερεύς (κυρ)

Χάλαρης, Καλός

Έχουμε και έξη γυναίκες μεταξύ των οποίων ήταν και η εξαδέλφη Φλουρώ.

Αν[τρ]οκοτεναν

Μαργαρίτα (η κερά)

Μαρούλα

Φλουρώ^[69] (η κερά) [--] η χήρα, εξαδέλφη του Μανώλη Τουρνά

Φτερούγενα και η θυγατέρα της η Ειρήνη

Χρη[--]χουδενα

Από αυτά σημειώνουμε τα επώνυμα που δηλώνουν γεωγραφική καταγωγή ή σχέση, τα οποία είναι τα: Αμοργιανός, Μωραγίτης, Ροδίτζιος, Μπαρμπαρί-γος και Γεροσολυμήτης.

ΜΑΡΤΥΡΕΣ

Η διαθήκη του Μανώλη Τορνά ήταν δημόσια, την έγραψε παρουσία εννέα μαρτύρων και φαίνεται πως ταυτόχρονα διαβάστηκε δημόσια μπροστά στους κατοίκους του νησιού.  Αξίζει να προσθέσουμε πως η ανάγνωση παρουσία κοινού των διαθηκών, και μάλιστα μέσα στην εκκλησία, ήταν μια πρακτική που την βλέπουμε να συνεχίζεται στα Επτάνησα και τις τέως Βενετικές πόλεις της Ακαρνανίας και Ηπείρου μέχρι τα χρόνια της Επανάστασης του 1821.^[70]

• Εγράφη <δ>ικιάν μου χειρί (δηλ. από τον Τορνά) κατέμπροστεν των αξιοπίστων μαρτύρων των ^β14| κάτωθεν γεγραμμένων:

κυρ Αλεξίου ιερέως Γιαννίτζη

κυρ Γεωργίου ιερέως Γεροσολυμήτη

κυρ ιερέως Ιωάννου του Συρίγου

κυρ Νικόλα Τορνάς ο αδελφός μου,

κυρ Νικόλας Ιεροσολυμήτης,

κυρ Αλεξίου Γιαννίτζη, [--]

κυρ Αλεξίου Μπαρμπαρίγου,

Καλού Χά|λαρη και

Καλού της Μπελακάρας,

• «Και ολονών των Αναφιωτων, αντρών τε και γυναικώς και οι α|ναγινώσκοντες, εύχεστε και ημίν δια τον κν΄.»

και επαναλαμβάνει πως ο ίδιος υπέγραψε στις 26 Οκτ. 1510:

• « αφι΄(1510) μηνί Οκτώβριος κστ’(26), εις την Ανά ^β19|φην εγώ Μανώλης Τορνάς, κατά το παρόν γουβερναδώρος* νήσου Ανάφης, έγραψα και υπέ|γραψα την παρούσαν διάταξιν και στερεώνω και βεβαιώνω τα άνωθεν γεγραμμένα.»

Στη συνέχεια ακολουθεί η πρόσθετη βεβαίωση του  παπά Ιωάννη πως αντέγραψε τη διαθήκη και έκανε ένα αυθεντικό αντίγραφο (σκρίτον οτεντικόν) παρουσία τεσσάρων μαρτύρων:

Εγώ παπά ^β21|Ιωάννης σκρίτον* το οτεντικόν* ^β22|έμπροστεν:

του κυρ Σιγάλα του Σιγούρα

του καραβοκύρη Γεώργη Ρουχά

^β16|και Νικόλα Ρουχά

και Τζοάνη Σελβέστρον Βεργάρα.^[71]

Παρατηρούμε την παρουσία ενός μέλους της οικογενείας «Σιγάλα» στην Ανάφη του 1500, το όνομα του οποίου καταγράφεται με την προφορά «Σι» και όχι Κιγάλας.^[72]

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

Η «Busta 32, carta no. 6, (in greco)» της βιβλιοθήκης της Fondazione Querini Stampalia της Βενετίας, η οποία βρίσκεται μαζί με τη διαθήκη του Μανώλη Τορνά, περιλαμβάνει 5 μικρά τετράδια (libretti) στα οποία καταγρά-φονται  άτομα και οι ποσότητες των αγροτικων προϊόντων που παρήγαγαν ή χρωστούσαν.^[73] Οι διαγραφές δηλώνουν πως πολλές από τις εγγραφές είχαν ήδη ρυθμιστεί.

Στους καταλόγους αυτούς, που μπορούμε να ονομάσουμε καδέρνα, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η παρουσία τεσσάρων Τορνά: των Γεώργιου, Ιωάννη, Μιχάλη και Νικόλα (αναφέρεται άπαξ). Πρόκειται για τα ονόματα και των τέσσερων αδελφων του γουβερναδόρου της Ανάφης, ο οποίος μας είπε, όπως είδαμε, πως είχε συμφέροντα στην Αστυπάλαια. Δεν μπορούμε να ξέρουμε αν οι Τορνά κατέφυγαν στην Αστυπάλαια και πότε έγινε αυτό, ή αν είχαν κτήματα εκεί.

Δεν είναι σαφές αν τα σημειώματα αφορούν ποσότητες καρπών που συλλέγονται και αποθηκεύονται ή για ποσότητες για τις οποίες κρατείται φόρος δεκάτης. Σε κάθε περίπτωση έχουμε τεκμηριωμένη παρουσία των αδελφών Τορνά στην Αστυπάλαια την οποία ελέγχει η οικογένεια Querini, και στην οποία κάθε κάτοικος και παραγωγός του νησιού όφειλε υποταγή και φόρο βάσει του κρατούντος τότε δικαίου στις βενετικές κτήσεις του Αιγαίου.

Παραθέτουμε τις εγγραφές που αναφέρονται στους αδελφούς Τορνά, και μας πληροφορουν για τα αγροτικά προϊόντα που παρήγαγε η Αστροπαλιά όπως και τις περιοχές στις οποίες οι Τορνά καλλιεργούσαν χωράφια.

Τα τετράδια αυτά, μαζί με την διαθήκη, έφυγαν από το νησί μετά το 1537, όταν οι οθωμανοί κατέλαβαν το Αρχιπέλαγος.

Για άλλη μια φορά πρέπει να τονίσουμε πως και εδώ η γλώσσα είναι καθομιλουμένη ελληνική και το τοπωνυμικό παραμένει πάντα το ίδιο, αν και πέρασαν πέντε αιώνες από την εποχή που συντάχθηκε το «καδέρνο» αυτό.

Ενδιαφέρον, εξ άλλου έχουν τα μέτρα και σταθμά που είχαν την εποχή εκείνη στη Αστυπάλαια και πιθανότατα σε πολλά άλλα νησιά του Αιγαίου.

• Γεώργος Τορνάς

Τετράδιο ( καδέρνο) του 1522 ( σελίδα 16, εγγραφή ΙΙ)

+ γεοργη τορνάς αρακα (στ)η μεσαρηα μόδηα ²|β΄ και κουκηα μόδια ϛ΄ ρηβηθήα  (στ)η-<σ>φα[κ]το μα³|τρα  μοδηα ϛ’ και ετερα μοδηα Γ’

⁴|σηταρη (στ)ο ληβαδη μοδηα ιε΄και υς (στ)η μεσαρηα ⁵|μοδηα κε΄ κρηθαρη (στο) παχην αμο μόδηα κε΄

⁶|σηταρη (στ)η μεσαρηα μοδηα κ’ και κρηθα⁷|ρη μοδηα κδ΄μελη μη(στ)ατο α΄ πα⁸|ληατζα α΄κε[ρην ογγη]ες  Γ΄

Κάτω κάτω στη  σελίδα                       το μελη  μιστατα  ιδ΄

1522, σ.16, ΙΙ.

Γεώργη<ς> Τορνάς: Αρακάς στη Μεσαριά μόδια ²|2 και κουκιά μόδια 6. Ρηβήθια στη <Σ>φακτο Μάντρα^[74] μόδια 6 και έτερα μόδια 3.  ⁴|Σιτάρι στο Λιβάδι μόδια 15 και εις στη Μεσαριά  ⁵|μόδια 25. Κριθάρι στον Παχύ Άμμο μόδια 25.

⁶|Σιτάρι στη Μεσαριά μόδια 20 και κριθάρι μόδια 24. Μέλι μιστάτο 1 πα|λιάτζα 1, κερίν ογκιές 3.

Τετράδιο (καδέρνο) του 1524 ( σελίδα 19, εγγραφή Ι)

+ γεοργη τορνάς αρακας σφηριδες θ΄|κουκηα στη μεσαρια σφηριδες θ΄κ(αι) σιταρι| στη νεχηλι σφηριδες ιβ΄σιταρι στο λιβαδι σφηρι|δες ιη΄. Σιταρυ στη μεσαρια σφηριδες| κδ΄ κρηθαρι στο λιβαδη σφηριδες στ΄.| κρηθαρη στη μεσαρια σφηριδες ϛ΄. υ σου|μα σιταρι μοδηα η΄ κ(αι) κριθαρι μο|δηα β΄ μελι μηστατα η΄ κερι λ[ι]τρα α’ ογγηες η΄.

1524, σ.19, Ι.

Γεώργη<ς> Τορνάς: Αρακάς σφυρίδες 9 ²|κουκιά στη Μεσαριά σφυρίδες^[75] 9 και σιτάρι ³| στη Νεχίλη σφυρίδες 12, σιτάρι στο Λιβάδι σφυρί|δες 18.

Σιτάρι στη Μεσαριά σφυρίδες ⁵|24, κριθάρι στο Λιβάδι σφυρίδες 6.

⁶|Κριθάρι στη Μεσαριά σφυρίδες 6.

Η σού|μα: σιτάρι μόδια 8 και κριθάρι μό|δια 2. Μέλι μιστάτα^[76] 8, κερί λίτρα 1, ογκιές 8.

Τετράδιο (καδέρνο) αγνώστου έτους ( σελίδα 16, εγγραφή ΙΙ)

DSCF0085 απόσπασμα (τετράδιο αγνώστου έτους, σελ. 16).

¹| Γεωρ\γη/ Τορνασ  αρακα (στο) Ληβαδη μοδηα

²| Γ΄. κουκηα (στο) Ληβαδι σφηρηδεσ  δ΄. κουκι-

³| α (στο) Θολο σφηριδεσ  στ΄. κε αρακαν (στο) λυ-

⁴| βαδην  σφιρηδες  β΄. κουκηα (στο) Λιβαδη

⁵| σφηριδεσ ιε΄. σηταρι (στο) Ληβαδη σφη-

⁶| ρηδεσ  ιβ΄.  σιταρι (στη) Μεσαρια σφηρίδες ιη΄.

⁷| σιταρι (στο) Βουνι σφηριδες ζ΄.  σιταρι (στου) Λουπακα σφηρι-

⁸| δε{σ} ιβ΄. κρηθαρι  (στη) Μεσαρια σφηριδεσ κδ΄. κρηθαρι (στου)

⁹| Λουπακα  σφηρηδεσ  στ΄.  σιταρι (στο) Ασπροχο-

¹⁰| ριο σφηριδεσ στ΄. σιταρι (στον) Αγηον Ηοανη σφηρη-

¹¹|δεσ  θ΄.  σιταρη (στο) Καλαμη σφηριδες  ιδ΄.  ρηβη-

¹²| θηα σφηριδεσ  η΄  ----------------------------------

¹³| ι σουμα το καρι του αφεττη σιταρι μοδη-

¹⁴| α  ι΄  κρηθαρι μοδηα δ΄.  κουκηα μο-

¹⁵| δια Γ΄. αρακά καφηζηα^[77] ζ΄ (και) ριβηθια κα-

¹⁶| φηζηα ζ΄.  μελι μηστα(στ)α  ε΄. κερη ογκηεσ

¹⁷| ια΄.

15??, 16, 2

¹| Γεωρ\γη/ Τορνάς  αρακά (στο) Λιβάδι μόδια ²| 3. Κουκιά (στο) Λιβάδι σφυρίδες  4. κουκι|α (στο) Θολο σφυρίδες  6, και αρακάν (στο) Λι|βάδιν  σφυρίδες  2. Κουκιά (στο) Λιβάδι ⁵| σφυρίδες 15. Σιτάρι (στο) Λιβάδι σφυ-

⁶| ριδες  12.  Σιτάρι (στη) Μεσαριά σφηρίδες 18. ⁷| Σιτάρι (στο) Βουνί σφυρίδες 7.  Σιταρι (στου) Λούπακα σφυρί|δε{ς} 12. Κριθάρι  (στη) Μεσαριά σφυρίδες 24. Κριθάρι (στου) ⁹| Λούπακα  σφυρίδες  6.  Σιτάρι (στο) Ασπροχω|ριό σφυρίδες 6. Σιτάρι (στον) Αγιον Ιωάννη σφυρί|δες  9.  Σιτάρη (στο) Καλάμι σφυρίδες  14.  Ρηβη|θηα σφυρίδες  8  ----------------------------------

¹³|Η σούμα το καρι του αφέντη σιτάρι μοδι|α  10,  κριθάρι μόδια 4.  Κουκιά μό|δια 3.  Αρακά καφίζια 7 (και) ριβίθια κα|φίζια 7.

Μελι μιστάτα  5. Κερί ογκιές ¹⁷| 11.

• Ιωάννης Τορνάς

▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬

¹|+ιω# τορνας κρηθαρη (στ)ο ληβαδη μοδη  ιη΄

²| (και) σηταρη μοδηα  θ΄ σηταρη (στ)ο αρμενοχορη

³| μοδηα  ζ΄.

1510, 2, ΙΙ

Ιω(άννης) Τορνάς κριθάρι στο Λιβάδι μόδι<α> 18, ²| και σιτάρι μόδια 9, σιταρι στο Αρμενοχώρι ³| μόδια 7.

Τετράδιο ( καδέρνο) του 1522 ( σελίδα 2, εγγραφή ΙΙ)

1522, 2, ΙΙ

+ Ιω(άννης) Τορνάς. Αρακάν στον Λιβάδιν μόδια 2  ²|και κριθάρι μόδια 10֗

και κουκιά μόδια 3 ³|και αρακά μόδια 2, και σιτάρι μόδια 14.

⁴|και ρηβήθια μοδια 3, σιτάρι στο Αρμενο|χώρι μόδια 10.

Μέλι μιστάτον 1, ⁶|κερί ογκιά 1.

Τετράδιο ( καδέρνο) του 1524 ( σελίδα 6, εγγραφή ΙΙΙ)

* ιω(αννης) τορνασ κουκηα στ’ αρμενοχωρι σφηρι-

ριδες β΄ αρακασ σφηριδες β΄σιταρι στο ληβα-

δι σφηριδεσ γ΄ κ(αι) σιταρι στ’ αρμενοχωρι σφηρι-

δες ιβ΄ κ(αι) κριθαρι σφηριδεσ ιη΄ ριβηθηα

‘α σφηριδεσ γ΄κ(αι) σιταρι στ’ αρμενοχορι σφηρι-

δεσ ιβ΄    υ σουμα σιταρι μοδηα δ΄κ(αι) κρη-

θαρι μοδηα γ΄μελη μηστατα δ΄κ(ε)ρι ογγηεσ ι΄υ

1524, 6, ΙΙΙ

Ιω(άννης) Τορνάς: Κουκιά στ’ Αρμενοχώρι σφυρί|δες 2, αρακάς σφυρίδες 2, σιτάρι στο Λιβά|δι σφυρίδες 3 και σιτάρι στ’ Αρμενοχώρι σφυρί|δες 12 και κριθάρι σφυρίδες 18. Ρηβίθια ⁵|σφυριδες 3 και σιτάρι στ’ Αρμενοχώρι σφυρί|δες 12.

Η σούμα σιτάρι μόδια 4 και κρι|θάρι μόδια 3֗ μέλι μιστάτα 4 και κερί ογκιές 10 υ

Τετράδιο (καδέρνο) αγνώστου έτους (σελίδα 2, εγγραφή ΙΙΙ)

¹|+Ιω# Τορνά  κουκηα  (στ)ο ληβαδη σφη-

²|ρηδες στ΄. αρακα (στ)ο αρμενο-

³|χορη σφηρηδεσ Γ΄. σιταρι (στ)ο ληβα-

⁴|δη σφηρηδεσ ε΄ριβηθηα (στ)ο ληβαδη

⁵|σφηριδεσ  δ΄ κριθαρι (στ)ο αρμενοχορ[ι]

⁶|σφηριδεσ  ιη΄ σιταρι (στ)’ αρμενοχορι σφηριδεσ

⁷|κη΄— υ σουμα το καρι του αφεττη σιταρι μο-

⁸|δηα Γ΄ καφηζηα  β΄ κρηθαρι μοδηα Γ΄ (και)

⁹|κουκηα μοδη α΄ (και) αρακα καφηζηα δ΄

¹⁰|(και) ριβηθηα καφηζηα στ΄ ———————

¹¹|μελη μη(στ)ατα β΄ (και) καιρι ο[γξηε]σ  δ΄.

15??, 2, ΙΙΙ

1|+Ιω(άννης) Τορνά^<ς^>:  κουκιά στο Λιβάδι σφυ|ρίδες 6, αρακά στο Αρμενο|χώρι σφυρίδες 3˙ σιτάρι στο Λιβά|δι σφυρίδες 5, ριβύθια στο Λιβάδι ⁵|σφυρίδες 4, κριθάρι στο Αρμενοχώρι ⁶|σφυρίδες 18, σιτάρι στ’ Αρμενοχώρι σφυρίδες ⁷|28,— Η σούμα το καρι του αφέντη, σιτάρι μό|δια 3, καφίζια 2, κριθάρι μόδηα 3, και ⁹|κουκιά μόδι 1, και αρακά καφίζια 4, ¹⁰|και ριβύθια καφίζια 6 ———————

¹¹|Μέλι μιστάτα 2 και κερί ο[γκιέ]ς 4.

● Μιχαήλ Τορνάς

Τετράδιο ( καδέρνο) του 1522 ( σελίδα 10, εγγραφή ΙΙΙ)

Μιχαλη Τορνας. αρακάν (στ)ον βουνην  (μοδ.) Γ΄(και) κουκηα

²|(στ)ο ληβαδην (μοδ.) α΄, (και) κρυθαρην (στ)ον κατυ σκαλην σφυριδες ι’ ³|σηταρη (στ)ο βουνη μοδηα ιβ..

Μιχαλη Τορνας:  αρακάν στον Βουνίν (μόδια) 3, και κουκιά ²|στο Λιβαδιν (μόδι) 1, και κριθάριν στον Κατυ σκαλίν σφυρίδες 10, ³|σιτάρι στο Βουνί μόδια 12.

⃰ Μιχαήλ Τορνάς: κριθάρι στο Κάστρο  ²|σφυρίδες 7, κριθάρι στο Βουνί σφυρίδες 5˙ σιτάρι σφυ|ρίδες 5 ˙  σιτάρι στο Βουνί σφυρίδες 9. Η σούμα σι|τάρι μόδια 2˙ και κριθάρι μόδια 2.  Μέλι μιστάτο 1, κερί ογκιές 2.

+Μιχάλη Τορνας: κριθάρι στο Κατη Σκα|λί μόδια 18˙ σιτάρι στο Βουνί μόδια 15˙ μέλι μιστάτον 1, παλιάντζες 2.

• Νικόλας Τορνάς

Ο τέταρτος αδελφός Νικόλας αναφέρεται μία φορά στο τετράδιο του 1524, στη σελίδα 20 εκεί όπου απαριθμούνται εκείνοι που έχουν πληρώσει ή δώσει. Τεκμηριώνεται έτσι η παρουσία στην Αστυπάλαια και του τέταρτου αδελφού.

Εκτός από τον Νικόλα Τορνά ο οποίος είχε δώσει «ένα κομμάτι», στον κατάλογο καταγράφεται και ένας δεύτερος Τορνάς, χωρίς ένδειξη του βαπτιστικού.

Άποψη της Ανάφης  από την κορυφή του Καλάμου, στα 460μ. (φωτο. eugeniaA αναρτήθηκε

την Δευτέρα, 15 Απριλίου 2013 -  http://istoriesaptonoto.blogspot.fr/2013/04/12-10.html

Βιβλιογραφικά

Busta 32, carta no. 7, testamente (in greco) εις ίδρυμα Fondazione Querini Stampalia της Βενετίας.

Anastasia Stouraiti, La Grecia nelle raccolte della Fondazione Querini Stampalia, Venezia, Fondazione scientifica Querini Stampalia, 2000.

• “[..] altri a Stampalia, 1 527. n. 3: Testamento di Emanuele Tornas, governatore dell' isola di Anafi, 13^(sic) dicembre 1520 (in greco con traduzione italiana).”

Μελιδώνης Ν., Η γεωλογία της νήσου Ανάφης (στρωματογραφία τεκτονική - πετρολογία - κοιτασματολογία), δ. δ., Ινστιτούτο Γεωλογίας και Ερευνών Υπεδάφους, Αθήνα 1963.

Μέρτζιος Κων., «Σταχυολογήματα άπό τα κατάστιχα τοΰ Νοταρίου Κρήτης Μιχαήλ Μαρά (1538-1578)», Κρητικά Χρονικά 15-16 (1961-62) τχ. Π, σ. 254-255.

Miklosich Franz, Müller Josef, Acta et Diplomata Graeca Medii Aevi Sacra et Profana, Βιέννη 1865

Nicolle David [ill.] Embleton, G.A., Italian Medieval armies 1300-1500, Oxford, Osprey Publishing, 1983

Οικονομίδης Β. Α., Η μελισσοκομία εν Νάξω και εν Ανάφη, ΕΕΚΜ 5, 1965-1966,617-634.

Ρούσσος-Μελιδώνης Ν., Ανάφη, Αιγαιοπελαγίτικα Θέματα 11, 1988, 10-12.

Σιγάλας Ν., Περιγραφή Ανάφης (οδηγός), Αθήνα 1909.

Uckelman, (ed.) The Dictionary of Medieval Names from European Sources, Edition 2016, no. 3. Εις http://dmnes.org/2016/3/name/Bellacara.

www.treccani.it/enciclopedia/    ● Enciclopedia-Italiana.

Κατοικιές

Κατοικιές (23 Ιανουαρίου 2004, ΦΕΚ 4^ο , φυλ 30)

Χαρακτηρισμός διατηρητέων 52 κατοικιών στην Ανάφη.

     Όνομα ιδιοκτήτη                                        τοποθεσία

Αλαφούζος Νικόλαος                                        Άξινα

Αντωνιάδης Κυριάκος                                      Βαγιά-Αγιος Παντελεήμων

Αντωνιάδης Κυριακος                                      Μέγας Ποταμός

Αρβανίτης Αντώνιος (κληρονόμοι)                  Βαγιά

Αρβανίτης Γεώργιος                                         Ελιές

Αρβανίτης Ιάκωβος                                           Βρύση

Αρβανίτου Μαρίνα                                           Βρύση

Αρβανίτου-Νικολή Καλλιοπη                           Βρύση

Βλάχος Δημήτρης                                             Βαγιά

Βλάχος Δημήτρης                                             Έξω Βαγιά

Βλάχος Κωνσταντίνος                                      Σταυρός

Βλάχου-Αρβανίτη Μαρία                                 Μηλιές

Γαβαλά-Νικολή Ευαγγελία                               Κοντού

Γαβαλά-Κοτσυφάκη Ανάγια                             Μέγας Ποταμός

Γαβαλάς Νικόλαος                                            Άγιος Ιωάννης

Γαβαλάς Βικέντιος                                            Συκαμνιά

Δαμίγου-Πελεκη Μαρουλιά                              Κάλιστας

Δαμιγου Μαρουλιά και Θόδωρος                     Ρούκουνας^[78]

Δαμίγος Αντώνης                                              Μέγας Ποταμός

Κολυδά Μαρίας                                                Καμμένη

Κολυδά Μαρία                                                  Βουνιά

Κολυδά Μαρία                                                  Τσιγκούρα

Κολυδάς Νικόλαος                                            Σκλαβογιώργης

Κολυδάς Ιωάννης                                              Μαντούρλος

Κολυδάς Γεώργος (κληρονόμοι)                       Καμμένα Λαγκάδια

(Αγνώστου στο Ελίδι στα                               Καμμένα Λαγκάδια)

Κολυδάς Ρουσέτος                                            Άξινα

Κολυδάς Μανώλης                                            Μέγας Ποταμός

Κρα Μαρία                                                        Άξινα

Λεπτάκης Αντώνιος (κληρονόμοι)                    Μαντούρλας

Λουδάρος Αριστείδης (κληρονόμοι)                Μόδι

Λουδάρος Αριστείδης (κληρονόμοι)                Μόδι

Λουδάρος Εμμανουήλ                                      Σταυρός

Νικολής Ανδρέας                                              Βαγιά

Νικολής Ανδρέας                                              Λάκκους

Νικολής Γεώργιος (κληρονόμοι)                      Βουνιά

Νικολή Μαρουσία (κληρονόμοι)                      Ράμνος

Πατινιώτη Μαρία και Μανώλης                       Μέγας Ποταμός

Πατινιώτης Μιχάλης                                         Ρούκουνας

Πελέκης Ζαχαρίας                                             Κάλιστας

Ρηνάκης Ματθαίος                                            Κισιροπή

Ρουσσος Υζώρτζης                                           Κισιροπή

Ρούσσος Ιάκωβος                                              Μέσα Ρούκουνας

Σιγάλας Μάρκος                                                Εξω Βαγιά

Σιγάλας Ιωάννης                                               Βουνιά

Συρίγος Νικόλαος                                             Βουνιά

Χάλαρη Μαρία                                                  Πάνω Βρύση

Χάλαρη Μαργαρίτα (κληρονόμοι)                   Ρούκουνας

Χάλαρης Γεώργιος (κληρονόμοι)                     Λάκκους

Χάλαρης Τζώρτης                                             Ραχίδι

Χάλαρης Πέτρος (κληρονόμοι)                        Μαυροπήγαδο

Χάρτης της Ανάφης του SONETTI, Bartolommeo Dalli. Isolario, Venice 1485, εισαγωγή του Frederick R. Goff, Amsterdam, Theatrum Orbis Terrarum, MCMLXXII [=1972].

Δείγμα της ελληνικής γραφής του 15 και 16^ου αιώνα.

▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬

^[1] Παραθέτουμε στη συνέχεια ένα δείγμα αυτής της κατά (κάποιο τρόπο πανελληνικής) γραφής των 15-16^ο αιώνων.

^[2] Πατρός.

^[3] Όλα τα «ου» του χειρογράφου γράφονται με συντομογραφία την οποία δεν σημειώνουμε. Στο κείμενο το «υ» και πολλα «η» τονίζονται με ένα είδος περισπωμένης. Δεν σημειώνουμε τον άλλους τόνους οι οποίο είναι άτακτοι και ελλιπείς.

^[4] […] του υιού και του αγίου πνε[ύματος].

^[5] Θεοτόκου.

^[6] Μανώλης Τορνάς και κατά το παρόν γουβερναδόρος (κυβερνήτης) νήσου Ανάφης.

^[7] Δική μας υπογράμμιση των ονομάτων των νήσων Ανάφη, Ρόδος, Αστυπάλαια, Σαντορίνη.

^[8] Polizza (;)

^[9] Τα νομίσματα που αναφέρονται στη διαθήκη είναι τα δουκάτα, τα υπέρπυρα και τα άσπρα.

^[10] Πένα:  χρηματικό πρόστιμο (βεν. pena), η  ποινή σε νομική ορολογία..

^[11] κουρτέλλα [gurdella]. -. μαχαίρι. (ιταλ. coltella  < cultellus (λατ.) = μικρό μαχαίρι. Specie di daga da portare al fianco.● Targone: αμυντικό και επιθετικο είδος ασπίδας, una specie di scudo in legno, che impugnato mediante due manici, serviva per spingere o colpire gli av-versari. (http://www.giocodelpontedipisa.it/armi-targone-morione-celata.php).

^[12] Rotelle e lancie longhe e balestreri [...] La rotella, scudo di legno tondo, coperto di cuoio o di stoffa o metallo, in alcuni casi convesso all'esterno; talvolta munita al centro, di un umbone. Βλέπε εικόνες στη συνέχεια.

^[13] Balestra: είδος τόξου,  è un'arma da lancio costituita da un arco di legno, corno, o acciaio

^[14] Οι 318 Θεοφόροι Πατέρες, είναι εκείνοι που συνεκρότησαν την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια της Βιθυνίας το 325 μ.Χ., επί της βασιλείας του Μεγάλου  Κωνσταντίνου. Η εκκλησία τους εορτάζει την ζ΄ Κυριακή από του Πάσχα.

^[15] Πρβλ. […] «καί εἶπε Κύριος· τί πεποίηκας; φωνὴ αἵματος τοῦ ἀδελφοῦ σου βοᾷ πρός με ἐκ τῆς γῆς. καὶ νῦν ἐπικατάρατος σὺ ἀπὸ τῆς γῆς, ἣ ἔχανε τὸ στόμα αὐτῆς δέξασθαι τὸ αἷμα τοῦ ἀδελφοῦ σου ἐκ τῆς χειρός σου· ὅτε ἐργᾷ τὴν γῆν, καὶ οὐ προσθήσει τὴν ἰσχὺν αὐτῆς δοῦναί σοι· στένων καὶ τρέμων ἔσῃ ἐπὶ τῆς γῆς. καὶ εἶπε Κάϊν πρὸς Κύριον τὸν Θεόν· μείζων ἡ αἰτία μου τοῦ ἀφεθῆναί με· εἰ ἐκβάλλεις με σήμερον ἀπὸ προσώπου τῆς γῆς καὶ ἀπὸ τοῦ προσώπου σου κρυβήσομαι, καὶ ἔσομαι στένων καὶ τρέμων ἐπὶ τῆς γῆς,» […]

^[16] Το «κν» επαναλαμβάνεται στον στίχο 18.

^[17] Πρβλ. «όσοι γούν άναγινώσκετε ταύτην τήν βίβλον εύχεσθε μοι δια τον κν" , […]» εις https://archive.org/stream/paleografichesko03amfi#page/n5/mode/2up , ομοιοτυπία ρωσικού συγγράμματος του αρχιμανδρίτη Αμφιλόχιου, Μόσχα 1880, σελ. 13.

^[18] Φωτογραφίες παρμένες από ιστορσλίδες που προβάλλουν την Ανάφη.

^[19] Οι υπογραμμίσεις όπου τονίζονται τα αναφερόμενα διάφορα νησιά είναι δικές μας.

^[20] Quaderno: λογιστικό τετράδιο, τεφτέρι. Σημειώνουμε, ενδεικτικά πως τη λέξη συναντούμε στην Κρήτη: Μέρτζιος Κων., «Σταχυολογήματα άπό τα κατάστιχα τοΰ Νοταρίου Κρήτης Μιχαήλ Μαρά (1538-1578)», Κρητικά Χρονικά 15-16 (1961-62) τχ. Π, σ. 254-255. «καδέρνο της σπετζιαλιτας σαλντάδι (εξοφλημένο), ρεπορτάδι, πρώτα δεύτερα καί καδέρνα ντέ βιάντζο (ταξιδιού), καί καδέρνο ΐνπερσόνα ( προσωπικό) σπαριάτο (ξεχωριστό) καί καδέρνο φατορίας (τιμολόγιο) καί της ίντράδας (εΐσαγωγής). Εξ άλλου, στις ομοιοτυπίες  που περιλαμβάνει το κείμενο διαπιστώνουμε πως η γραφή του συμβολαιογράφου του Χάνδακα μοιάζει με εκείνη της διαθήκης του Μανώλη Τορνά.

^[21] Πάσα εις: δηλαδή ο καθένας να δηλώσει ενόρκως το τι διεκδικεί να λαμβάνει.

^[22] Το Δράπανο είναι το βορειότερο ακρωτήριο της Ανάφης. Παρατηρούμε πως το τοπωνύμιο υπήρχε ήδη το 1510.

^[23] Gurdella, coltella, μαχαίρα.

^[24] Targone, ασπίδα.

^[25] Rotella, ασπίδα.

^[26] Balestra, τόξο.

^[27] Από την εισαγωγική αυτή αναφορά τεκμηριώνεται η στενή σχέση του Τορνά  και της Ανάφης, με την Αστυπάλαια, και αυτό εξηγεί το πώς αντίγραφο  της διαθήκης σώθηκε στο ίδρυμα των Querini Stampalia.

^[28] Πρβλ. «Ανάθεμα και κατάθεμα και η ψυχή μου ταχθείη μετά του σατανά και των δαιμόνων»

^[29] Βλ. Βερνίκος Νικόλας, Ιστορικά Κείμενα της Βόνιτσας, Αθήνα, τομ. 1 και 2 Αμφικτυονία Ακαρνανων- Εναλλακτικές εκδόσεις.

^[30] Το επίθετο Πορταλιός  απαντά σήμερα στην Κρήτη (Ρέθυμνο, κτλ.)

^[31] Το στάμενο ήταν αρχικά βυζαντινό νόμισμα. Απαντά με την γενικότερη έννοια του νομίσματος ήδη σε ποιήματα του Πτωχοπρόδρομου. Στα Άτακτα του Αδαμάντιου Κοραή (Παρίσι 1828) διαβάζουμε: «στάμενα έλεγαν τα χρυσά, αργυρά ή χαλκά νομίσματα, κατ’ αφαίρεσιν της αρχικής συλλαβής από το ίστάμενα, ήγουν ζυγιζόμενα, επειδή εζύγισοντο να νομίσματα.»  (τ. Α΄. σελ. 83 Εις τον Πτωχοπρόδρο-μον).

^[32] Θα μπορούσε αρχικά  να συνδέσουμε τη λέξη με το «ίσταμαι», (στάμενα <ιστάμενα) και το ιταλικό stabile “Li beni stabili sono tutte le parti della superficie della terra data agl’ uomini per loro dimora, e per podurre tutte le cose necessarie pei loro bisogni; quini si chiamano stabili le situazioni di terreno occupate dalle fabbriche, i boschi, i prati, le campagne ec. Si comprende sotto questo nome tutto ciò, che è attaccato alla superficie della terra, o per natura, quali sono i alberi.. [...] βλέπε Marco Ferro, Dizionario del diritto comune, e veneto che contiene le leggi civili, canoniche e Criminali [...], τομ. 10, Βενετία 1788.

^[33] Βερνίκος, Νικόλας «Συμβολή στη γεωργική λαογραφία της Καρπάθου»,  Γ Διεθνές Συνέδριο Καρπαθιακής Λαογραφίας, 21-26 Μαρτίου 2006.

^[34] Βλέπε Χαρακτηρισμός διατηρητέων 52 κατοικιών στην Ανάφη (23 Ιανουαρίου 2004, ΦΕΚ 4ο , φυλ 30)..

^[35] Βλ. τοπωνύμιο της Πάτμου και της Σερίφου.

^[36] Ράμνος (Rhamnus) λέγεται αμπαλόρος στην Αμοργό. Ειδικότερα  η ποικιλία Ράμνος ο νάνος (Rhamnus pumila). αναπτύσσεται προσκολλημένος στις ρωγμές των βράχων.

^[37] Στην Αμοργό το μέρος που αναβρύζει ελάχιστο νερό .Σύμφωνα με ετυμολογία του Μιχάλη Σκανδαλίδη, , <τσιγκρά και τσυγκρά <ζυγκρός <ζυγρός  <δίυγρος (εντελώς υγρός)  και τσιγκουρεύγει . (https://sarantakos.wordpress.com/2013/03/15/amorgos-2/). Το τοπωνύμιο απαντά και στην Κω, Σίκινο, Κύθηρα, Σίφνο, και αλλού.

^[38] http://blogthea.gr/ γενική-συζήτηση/45112-η-γλώσσα-των-κερκυραίων.html.

^[39] Τον αιώνα του 1500 ο χρόνος τελείωνε τον Φεβρουάριο και άρχιζε με νέα χρονολόγιση την 1^η Μαρτίου. Έτσι  λ.χ. μια χρονολογία  Ιανουαρίου/Φεβρουαρίου 1510 αντιστοιχεί με τα σημερινά δεδομένα σε Ιανουάριο/Φεβρουάριο του 1511.

^[40] Λεωνίδας Καλλιβρετάκης «Το μετόχι της Πάτμου στο Στυλό Αποκόρονου. Παράρτημα 2: πακτώσεις του μετοχίου της μονής Πάτμου στην Κρήτη (17ος-19ος αι.)», εις  Παναγιωτόπουλος Βασ. και άλλοι, Πληθυσμοί και οικισμοί του ελληνικού χώρου, Ιστορικά Μελετήματα, Αθήνα, Κ.Ν.Ε.Ε.Ι.Ε., 2003, σελ. 107-113. Επίσης:

• Αλιπράντης, Ν. Χ. (2009α) «Έγγραφα μονής Ευαγγελιστρίας Πάρου μετοχίου μονής αγίου Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου (1578-1881)», Παριανά 112, 22-43 – και Παριανά 116, 65-77. (πάκτωση, προσήλωση, αφιέρωση, απόδειξη είσπραξης). ● Bισβίζης, Iάκ. Τ. (1951) «Nαξιακά νοταριακά έγγραφα των τελευταίων χρόνων του Δουκάτου του Aιγαίου (1538-1577)» ΕΑΙΕΔ 4, 1-167. (πώληση ακινήτων, ανταλ-λαγή, εντριτία, παροικία, κουντουβερνία, μισιάρικο, υποθήκη, πάκτωση, προικοσύμ-φωνο, διαθήκη, ψυχικό). Επίσης: την ορολογία πάκτος και πακτωμένο χωράφι συναντούμε στην Κεφαλονιά της εποχής εκείνης: βλ. Αμάραντος Ανδρέας Νοταριακές πράξεις Αρακλί Κεφαλονιάς (1548-1562), ΕΙΕ-ΙΒΕ, επ. Ν.Γ.Μοσχονάς, Αθήνα 2001.

^[41] στην https://it.wikipedia.org/wiki/Masseria.

^[42] βλ. Φ. Κουκουλέ, Γλωσσικά εκ Κύθνου, « Λεξικογραφικόν Άρχεϊον », τόμ. 6 (1923), σ. 289, σημ. 2. 28: ή μεσαριά μου = τα οικιακά έπιπλα και σκεύη.

^[43] Βλέπε της ιδίας εποχής Historia Consilii Florentini , Συλβέστρου Σγουρόπουλου, τύποις Adriani Vlacq, 1560 (επιμέλεια, λατινική μετάφραση Robert Creyghton) στη σελ 35, έκφραση που συνδέεται με το «ρουχάρεια και ροῦχα» tunica, palium, κτλ.

^[44] Μανούσακας, Μανούσος «Η διαθήκη του Αγγέλου Ακοτάντου (1436), αγνώστου κρη-τικού ζωγράφου (πίν.52-53)», Δελτίον Xριστιανικής Aρχαιολογικής Eταιρείας 2 (1960-1961), Περίοδος Δ'• Σελ. 139-151, Αθήνα 1962

^[45] La coppola è un berretto civile dotato di una piccola visiera e di una cupola tendenzial-mente piatta o a spicchi, disponibile in diversi modelli e in una varietà di tessuti. Si tratta di un copricapo particolarmente caro al costume siciliano e a quello di regioni quali Calabria e Sardegna (da qui il termine siculo-calabrese còppula e il sardo bonétte).

^[46] Dascalopoulos-Capetanakis, S., Parenté et organisation sociale à Elymbos de Carpathos, these 3e Cycle, 1979, EHESS, Paris.

^[47] Σχετικά με την χρήση του πηρουνιού  χαρακτηριστικες είναι οι ακόλουθες ιταλικές ανα-φορές: «Ancora al principio del Cinquecento le forchette non erano di uso universale: ed Erasmo, nel suo trattato sulla civiltà (1530), non ne parla, ma dice che, dopo mangiato, bisogna pulirsi le mani con la salvietta.»

http://www.treccani.it/enciclopedia/forchetta_(Enciclopedia-Italiana)/

Βλ. επίσης «Una notizia inequivocabile dell’uso della forchetta personale da tavola la dobbiamo a San Pier Damiani (1007-1072), il quale narra di una principessa bizantina, venuta a Venezia per sposare un doge, che non toccava il cibo con le mani preferendo usare una forchettina bidente.  Un’ulteriore testimonianza ci arriva da Ludovico Antonio Muratori, autore degli “Annali d’Italia”, che indica nel 1071 la presenza della forchetta alla mensa allestita per le nozze del doge Domenico Silvio […] La probabile “svolta”, ossia l'imporsi dell'uso della forchetta singola come simbolo di buone maniere si verificò solo nel ‘500. Ma mentre la popolazione cittadina borghese e mercantile cercava di usarla tutti i giorni, i nobili la ritenevano non obbligatoria [...]

http://www.taccuinistorici.it/ita/news/moderna/usi---costumi/storia-della-forchetta.html

^[48] Στην Παλαιά Διαθήκη ο «πήχης» απαντά στην Έξοδο 26.1 «Καὶ τὴν σκηνὴν ποιήσεις δέκα αὐλαίας ἐκ βύσσου κεκλωσμένης καὶ ὑακίνθου καὶ πορφύρας καὶ κοκκίνου κεκλωσμένου· Χερουβὶμ ἐργασίᾳ ὑφάντου ποιήσεις αὐτάς.» 26.2  […]. Το μήκος της κάθε αὐλαίας  ήταν είκοσι οχτώ πήχεις και το φάρδος της κάθε αὐλαίας  τέσσερις πήχεις. […]. Λέξη που μεταφράζεται αγγλικα cubit , ιταλικά cubito γαλλικά  coudée.

^[49] Βλέπε λεπτομερείς πληροφορίες Αριστέα-Ιωάννα Παπαδημητρίου, Αθανασία Τσατσαρού-Μιχαλάκη, Ε.Κ.Π.Α. Στα μονοπάτια του χρώματος - Η βαφική παραδοσιακή τέχνη στην Κρήτη, http://www.texeng.gr/index.php/en/sector-articles/57-fysikes-vafes1

^[50]«[…]  ὁ L. Ross  διέσωσε μαρτυρία χωρικοῦ, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία ἐπάνω σὲ βραχώδη λοφίσκο στὰ Καταλυμάκια διακρίνονταν τὰ ἐρείπια ἑνὸς ναοῦ ἢ ἄλλου μαρμάρινου οἰκοδομήματος, πιθανῶς ἡρώου, ἕως πρὶν ἀπὸ δώδεκα μὲ δεκαπέντε χρόνια ἀπὸ τὴν ἐπίσκεψη τοῦ ἐρευνητῆ στὸ νησί. Τὰ ἐρείπια αὐτὰ χρησιμοποιήθηκαν ἔκτοτε γιὰ τὴν ἀνοικοδόμηση τοῦ ἐξωκλησιοῦ τῆς Ἁγίας Εἰρήνης, καθὼς καὶ μερικῶν ἄλλων οἰκοδομημάτων. Ὁρισμένα ἀπὸ αὐτὰ τὰ ἀρχιτεκτονικὰ μέλη χρησίμευσαν γιὰ τὴν παρασκευὴ ἀσβέστη σὲ παρακείμενο ἀσβεστοκάμινο.» Γιωργος Κ. Παπαδοπουλος «Ἐπιγραφὲς ἀπὸ τὴν Ἀνάφη», ΗΟΡΟΣ 22–25(2010–2013), σελ. 363. Κάτι το ανάλογο συνέβαινε και στην Σαμοθράκη στα χρόνια της γερμανικής κατοχής.

^[51] Δανέζη  Μ., Σαντορίνη (επιμέλεια Μανώλης Λιγνός), Αθήνα 1971.

^[52] Πηγή ο Ιωσήφ  Δε Κιγάλα και ο Φίλιππος Κατσίπης: βλέπε λεπτομέρειες - 17 Μαΐου 2013 - http://kallistorwntas.blogspot.gr/2013_05_12_archive.html

^[53] Ιταλικό πρωτότυπο: «[c.66r] Qui circolano gli aspri turcheschi, cinquantatré dei quali equivalgono ad un ducato veneziano. E il marcelo equivale a cento tornesi, cioè quattro aspri sono pari a quatro torni, ed ogni aspro equivale a ventiquattro tornesi che sono bagatini veneti. Essi usano anche la nuova moneta veneziana, ma vi è una diffenza di dieci tornesi rispetto al marcelo.»

^[54] Βλέπε: numismatica-italiana.lamoneta.it/zecca/rodi

^[55] Κ. Ν. Σάθας, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη  Χρονικό Μαχαιρά, τόμος Β΄, Βενετία 1873, σελ. 629.

^[56] Στάμενα: νομίσματα χρήματα, στο Γλωσσάρι. .http://www.lit.auth.gr/sites/default/files/documents/nef202_pz_glwssari.pdf

^[57]   David Nicolle [ill.] Embleton, G.A., Italian Medieval armies 1300-1500, Oxford, Osprey Publishing, 1983.

^[58] Βλέπε: Operazioni in Val Vestino (1510-1517) «Ulterius pregove ne voliate mandar un poco de polver da schiopeto cum un pocho de piombo da far balote aliter le nostre forze nulla vale,..»https://it.wikipedia.org/wiki/Operazioni_in_Val_Vestino_(1510-1517)

^[59] Το επίθετο Τορνάς, απαντά και σήμερα

^[60] Πρβλ. Δημήτρης Βολτής και η κ. Αννα Βολτή, επίτροπος της Φανερωμένης στο Επάνω Κάστρο. Αντώνης Βολτής κληρούχος Άνδρου 1857.

^[61] Πρβλ. επίθετο Mazzurco, 766 άτομα με το επίθετο αυτό στην Ιταλία [http://www.name-statistics.org/it/numef.php?numedefamilie=Mazzurco].

^[62] Το επίθετο, προερχόμενο από το Guglièlmo, απαντά και σήμερα . Πρβλ. επίσης […] «Ο ευγενής άρχων και αποκρισάριος συρ Γουλιάρμος Μιχέλης, αποσταλείς του μεαλεπιφανέσττου δουκός Βενετίας κυρίου Λαυρεντίου του Τζέλση και παρά του ευγενούς μπαϊούλου Κωνσταντινουπόλεως […]»  (Franz Miklosich, Josef Müller, Acta et Diplomata Graeca Medii Aevi Sacra et Profana, Βιέννη 1865, σ. 131)

^[63] Το Μπαγίκας, και το Πορταλιός απαντούν σήμερα ως επίθετα.

^[64] Bellacara  από τα λατ. bella ωραία + και cara 'αγαπητή, πολύτιμη. Πρβλ το carabella. S.L. Uckelman, ed. The Dictionary of Medieval Names from European Sources, Edition 2016, no. 3. http://dmnes.org/2016/3/name/Bellacara.

^[65] Το Καλός εορτάζει στις 15 Μαΐου προς τιμήν της Οσίας Καλής.

^[66] Γουλινός, Γεώργιος: το συναντήσαμε ως επίθετο αγρότη στο Μελιδόνι Μυλοποτάμου, σε εγγυητικόν της 24-6-1893. Βλ. Ψηφιακή Κρήτη, Ινστιτούτο Μεσογειών Σπουδών, http://digitalcrete.ims.forth.gr/neo_symbol_display.php?id=16290&in=1&db=1

^[67] 1339, Φεβρουαρίου 23 Χάνδακας «Ο Γεώργιος Ρουχάς, κάτοικος στο χωριό Πενταμόδι, έλαβε από τον Μαρίνο Gisi, κάτοικο στο Χάνδακα, 12 υπέρπυρα, μέρος από τη συνολική αξία της ετήσιας παραγωγής μούστου Μαλβαζία από το αμπέλι του στο χωριό Πενεράδι, τον οποίο θα του παραδώσει τον προσεχή Αύγουστο.

Ο Ρουχάς υποχρεώνεται επίσης να πουλήσει στον Gisi όλα τα κλήματα Μαλβαζία από το αμπέλι του τον καιρό του κλαδέματος στην τιμή που αυτά πουλιούνται στην περιοχή εκείνη.

A.S.V., Notai di Candia, b.22 (Franciscus de Cruce), f.9r. Έκδ.:X. Γάσπαρης, Franciscus de Cruce. Νοτάριος στον Χάνδακα. 1338-1339, Βενετία 1999, σ.105, αρ.119.

^[68] Από το sergente, βαθμοφόρος του στρατού το 1540.  Francesco Guicciardini ο αναφέρει το sergente ως «come grado militare» στο έργο του  Storia d'Italia (libro 13, capitolo 4).

^[69] Πρβλ. το γνωστό Φλώρα.

^[70] Βλέπε τις διαθήκες στο Βερνίκος  Νικόλας,  Βόνιτσα, Ιστορικά Κείμενα, τόμοι  Α, Β και Γ. (Αθήνα).

^[71] Ένας Gionanni Vergara ήταν γιος του στρατηγού πεζοναυτών (generale dell’ armata di mare) Κάρλο Βεργάρα, αποβίωσε το 1537. Οι Vergara είναι Ισπανική οικογένεια που απαντά ακόμα σήμερα σε ισπανόφωνες ιστοσελίδες. Στην Ιταλία αναφέρονται ως οικογένεια, ισπανικής καταγωγής, του Παλέρμου από τον 14^ο αιώνα, που μετοίκησε πρώτα στην Νάπολη και στη συνέχεια μετά το 1381 στο Παλέρμο της Σικελίας, διαθέτει επίσημο οικόσημο. Το 1510, εξ άλλου, γεννήθηκε ο Νικολό Βεργάρα στο Τολέδο, του ισπανικού  κλάδου των Βεργάρα.

^[72] Πρβλ. τον  Σιγάλας Ν.,  Περιγραφή Ανάφης (οδηγός), Αθήνα 1909.

^[73] Παρατήρηση των αρχειοφυλάκων του ιδρύματος Querini: «Molte volte les stesse partite son ripetute forse per la diverità degli anni, e vi sono conti, e segni che riescono quasi intelligibili a chi non conosce i pesi e le  misure resate nell’ isola di Stampalia.»- Τα μέτρα αυτά είναι οι σφυρίδες και τα μόδια για τα σιτηρά και τα όσπρια, τα μιστάτα και οι παλιάτζες για το μέλι, και λίτρα με τις ουγγιές για το κερί.

^[74] Η Αστυπάλαια χωρίζεται σήμερα σε  εννέα μάντρες, περιοχές έκτασης, 4.000-6.000 στρέμ-ματων που μπορούν να θρέψουν 130 εως 580 κατσικια σιδεροκέφαλα  και διαθέτουν κτιρια-κές εγκαταστασεις (μάντρες). Οι μάντρες εκπλειστηριάζονται κάθε πέντε χρόνια.

^[75] Τα σφυρίδια  ήταν ψάθινα πλεκτά από χόρτα ή βούρλα και χρησίμευαν ως μέτρα καρπών, ψωμιού και κρεμμυδιών.  Βερνίκος, Νικόλας «Συμβολή στη γεωργική λαογραφία της Καρ-πάθου»,  Γ Διεθνές Συνέδριο Καρπαθιακής Λαογραφίας, 21-26 Μαρτίου 2006.

^[76] Το μιστάτο δίδεται ως 1^ον. Στην Κρήτη και στις Κυκλάδες  δοχείο και μέτρο χωρητικό-τητας υγρών 6 – 12 οκάδων, και 2^ον. «Ογκομετρικό δοχείο του ελαιοτριβείου, χωρητικότη-τας 40 λίτρων έως τη βάση του λαιμού. Μια μικρή οπή στη βάση του επέτρεπε την εκκένω-ση του κατσιγάρου (απόβλητο του ελαιοπολτού) και το διαχωρισμό του από το καθαρό λάδι που επέπλεε.» http://www.cretanethnologymuseum.gr/imke/html/gr/11010.html  Στο καδέρνο της Αστυπάλαιας πρόκειται για μελοπίθαρο.

^[77] Καφίζι: μέτρο ξηρών καρπών., από το  < αραβ. cafiz ή kafiz. «το καφίζι»: άλλως πινάκι, μέτρον χωρητικότητος, το ¼ του μοδίου. Βλ. Βερνίκος, Νικόλας «Συμβολή στη γεωργική λαογραφία της Καρπάθου»,  ό.π.. 2006.

^[78] Ρούκουνα, στην Κρήτη, λέμε την γωνιά του πετρόκτιστου σπιτιού ή του πετρόκτιστου τραφου, που είναι τα ποιο γερό σημείο του κτίσματος. Από τα παλιά κτίρια, που με τον καιρό έχουν πέσει, μένει όρθια μόνο η γωνιά, δηλαδή ο ρούκουνας. http://www.slang.gr/lemma/290-roukounas